Умнуллан эрэр сахабыт тыллара

Ханнык баҕарар омук тыла тыыннаах организм курдук сорҕото умнуллар, өлөр. Ол быыһыгар саҥа тыллар үөскүүллэр. Онно холобурдаталыым.

Биир да табаарыһа суох хааллыбыт

Табаарыс диэн нууччалыы “товарищ” диэнтэн төрүт сахатыйбыт олус истиҥник иһиллэр тыл этэ. Чугастык саныыр, алтыһар киһигин табаарыһым диириҥ. Ол эрээри кини доҕор буолбатах. Доҕор диэн, били сахалыы “доҕор туһугар атах тостор” дэнэринии букатын чугас, эн тускар тугун да кэрэйбэт киһи ааттанар.

Сэбиэскэй кэмҥэ табаарыс диэн тыл элбэхтэ туттуллара. Ордук араас мунньахтарга, көрсүһүүлэргэ тыл этэргэ “Табаарыстар” диэн тылтан саҕалыырбыт. Оччолорго дьон үксэ эйиэхэ табаарыс буолаллара

Онтон билигин бары биир да табаарыһа суох хааллыбыт. Эдэр оҕолор бу тыл суолтатын да өйдөөбөт буолан эрдэхтэрэ.

Мин бу истиҥ тылы төнүннэриэххэ сөп этэ диибин.

Онуоха, соторутааҕыта Арассыыйа саҥа бырабыыталыстыбатын көрсөрүгэр Аҕа баһылык В. Путин “Уважаемые товарищи” диэн икки төгүл эппитин илэ истибитим. Онон үөһээҥҥи салалтаттан саҕалаан  табаарыс диэн урукку тылбытын үгүстүк туттарбыт буоллар диэн баҕабын тиэрдэбин.

Кэргэнигэр оҕо оҥорбут. Ойоҕо кыһамматах…

Аҕыйах сыллааҕыта итинник ааттаах дьоҕус ыстатыйаны “Кыым” хаһыакка таһааттарбытым. Ким да өһүргэммэтэх, өссө биир билим хандьыдаата саамай сөпкө суруйбут диэбит этэ. Былыр хамнаһа суох, ыалга бииргэ олорон, аһаан-таҥнан үлэлиир сулумах дьахтары, эр киһини ол ыал кэргэнэ дииллэр эбит. Мин кыра эрдэхпинэ дьон бары 7 “ойоҕум-эрим” дэһэллэрэ. Онтон, табаарыстар, эһиги ыал буолбут саахсаҕыт докумуонугар сахалыытыгар, ыал буолуу кэнниттэн араспаанньа иҥэрилиннэ: эригэр… ойоҕор… диэн сурулла сылдьар ээ.

Билигин эр киһи буоллун кэргэн, дьахтар буоллун кэргэн диир буоллугут. Эр киһитэ, дьахтара биллибэт үлүгэрэ. Мин саныахпар “кэргэн” диэн уопсай өйдөбүллээх тыл. Холобур, ыал оҕолорун, бииргэ олорор төрөппүттэрин, кырдьаҕастарын кытары “дьиэ кэргэн” дэнэллэр.

Онон, бэчээттээх саахса докумуонугар суруллубутунан,”эр-ойох”диэн төрүт сахабыт тылларын төнүннэриэҕиҥ. Онуоха сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэр бары үлэһиттэрэ улахан оруоллаахтар. Холобур, Михаил Сергеев тэлэбиисэргэ ыытааччынан үлэлиир кэмигэр үгүстүк эр-ойох диирин сэргии истэр этим.

Ити тыллары үгүстүк туттарбыт буоллар, син кулҕаахпыт үөрэнэн барыа этэ.

“Тулаайах” саха оҕолоро

Ханнык баҕарар омук оҕолоро бастаан тылланалларыгар ийэлэрин, аҕаларын ыҥыраллар. Онтон биһиэхэ, сахаларга, бары кэриэтэ төрөппүттэрин нууччалыы “мама”, “папа” диэн ыҥыран тылланаллара сэбиэскэй кэмтэн үгэс курдук буолла. Өссө үгүс кыра оҕолор “ийэ-аҕа” диэн тыллар суолталарын да билбэттэр. Ыйыттахха “аҕам суох”, “ийэм суох”, эбэтэр мунааран килэччи көрөөччү, мух-мах барааччылар аҕыйаҕа суохтар. Ол иһин “тулаайах” саха оҕолоро диибин.

Өссө көннөрү “мама-папа” дииллэрин оннугар ынах курдук “маа”, сиргэммит курдук “паа” диэн ыҥыраллара баар чахчы. Маннык саҥарыы кыра, суолтата суох быһыы буолбатах. Тапталлаах ийэлэрин-аҕаларын нууччалыы мама-папа, маа-паа дии сылдьар оҕоҕо толору сахалыы кут-сүр иҥэрэ саарбах. Ону таһынан нууччалыы таттаран саҥарар саха оҕото ийээ-аҕаа диэн ыҥыра үөрэннэҕинэ түргэнник сахалыы саҥарарга үөрэнэрэ эрэбил. Саха буолан баран омугун тылын билбэтэ, өйдөөтөр даҕаны олуттаҕастык саҥарара бэйэтигэр да кыбыстыылаах буолара, олоҕор, үлэтигэр да оҕустарара саарбаҕа суох.

Онтон хайдах “ийээ-аҕаа” диэн ыҥырарга түргэнник үөрэтиэххэ сөбүй? Олус судургутук. Онно хас да видеороликтар сценарийдарын суруйан “Саха” НКИХ ген.дириэктэригэр О. О. Марковка ыыппытым. Саамай түргэнэ, судургута маннык. Бастаан оҕоҕутугар “ийээ-аҕаа”диэн тыллар суолталарын үчүгэйдик үөрэтиҥ.Онтон “мама-папа” диэн ыҥырдахтарына истибэтэҕэ буолуҥ, төрүт хоруйдаамаҥ. Оччоҕуна начаас үөрэниэхтэрэ. Ханна барыахтарай?

Маннык үөрэтиигэ үөрэх, билим министиэристибэтэ улахан көмөнү оҥоруон сөп этэ. Бары уһуйааннарга, оскуолаларга итинник саҥаралларыгар үөрэтэргэ ирдэбил туруорара буоллар хамсааһын тахсыа этэ.

Күндү бары саха төрөппүттэрэ! Уһуйаан саастаах эрэ буолбакка бары оҕолоргутун, ол иһигэр сорохтор (үгүстэр) бэйэҕит уу сахалыы истиҥник “ийээ”, лоп бааччытык “аҕаа” диэн саҥарарга үөрэтэргит, үөрэнэргит буоллар сахабыт тыла сайдарыгар кырата суох кылааты киллэрэргитин, оҕолоргут төрүт тылларын баһылыылларыгар улахан олук буолуоҕун өйдүө этигит. Оннук буолбатах дуо?

Уйбаан Пономарев.

Чурапчы