Умнуллубаттыы ааста

Саха суруналыыстарын пресс-туура ахсыс сырыытыгар Киргизияҕа сырыттыбыт. Тоҕус хонон, онус күммүтүгэр, ыам ыйын 6 күнүгэр төрөөбүт дойдубутугар ыалдьыбакка, этэҥҥэ сылдьан кэллибит. 12 дьоллоох сыыппара ахсаанынан сырыттыбыт.

Суруналыыстар норуоттар икки ардыларынааҕы пресс-туурун көҕүлээччинэн Саха сирин суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Г.А.Бочкарева буолар. Кини салайааччы быһыытынан эрдэттэн былааннаан, интернетинэн хасыһан үөрэтэн, гостиницаларбытын  эрдэ сакаастаһан,биһиги бэлэмҥэ сылдьарбыт үөрүйэх да курдук буолла. Маҥнай тиийбит күммүт Саха Өрөспүүбүлүкэтин  күнүгэр түбэстэ. Киргизия ардаҕынан көрүстэ. Ол да буоллар, былааммытын уларыппакка, пааркаҕа М. К.Аммосовка туруоруллубут пааркаҕа сибэкки уурууттан саҕаланна. Өбүгэбит сиэринэн аал уот оттон, алаадьынан айах тутан Аар Айыыларга көрдөһүү этэн, алгыстанныбыт. Ардахпыт күүһүрбэтэ, тыалырбата, уоппутун саба үрбэтэ. Кытыан, туос сыта салгыны тунуйда, күлүн пааматынньык аллараатыгар куттум. Галина Алексеевна Чаҕылхай Махсыым государственнай оруолун ураты тутан, кылгас да кэмҥэ ситиһиилээхтик үлэлээбитин бэлиэтээтэ. Махтал тыллардаах сүгүрүйүү Оһуокайынан Киргизияҕа бастакы күммүт итинник уратытык ааста. Санаабытыгар, Максим Кирович пааматынньыкка да дьүһүнэ оҥоһуллан олордор, хараҕа сырдаан ылбыт курдук санаатыбыт.

Кыргызтаан ытык сирэ-уота үтүө хараҕынан көрдө диэн, эрэх-турах санаалаах иккис күммүтүттэн Иссык Куль уобалаһыгар айаммыт суолун туттубут.
Мин Киргизияны оскуолаҕа сылдьыахпыттан, Чингиз Айтматов тылбаастаммыт сахалыы кэпсээннэрин ааҕа-ааҕа, хайдах эрэ бэйэм дьоммун суруйбуттар курдук ылынарым. Маны таһынан Өксөкүлээх Өлөксөй «Ойуун түүлэ» поэматыгар кыргызтары сахаларга тэҥнээн, бэйэбит убай, быраат омуктарбыт эбит диэбититтэн, олус астыммытым уонна ити икки өйдөбүлбүнэн, хайаан да, Кыргызтааҥҥа барыаххайыҥ диэн этии киллэрбиппин, салайааччыбыт Галина Алексеевна тутатына өйөөбүтэ. Үгүстэр урукку өттүгэр Киргизияҕа элбэхтик сылдьыбыттарынан уонна санаторийдарыгар сынньаммыттарынан, хаттаан барарга баҕалара суоҕун эппиттэрэ. Ханнык баҕарар дойдуга бастакы сырыы өйдөбүлэ сыһыаннара, аһылыктара уонна валютабытын уларытыы буолар. Гидпит Чингиз, суоппарбыт Майрамбек, түспүт гостиницаларбыт үлэһиттэрэ, уулуссаҕа дьон сыһыаныттан тутатына бэйэбит дьоммут эбит диэн ылынар эбиккин. Бары түүрдэрбит, аймахтарбыт диэн сэргииллэр. Ахсаан ааҕыыбыт, сорох тылларбыт ис хоһоонноро син майгыннаһар.
Аһылыктарын остуолга ууралларыттан көрдөххө олус дэлэй, биир киһи сакаастаабыт порцията иккиҕэ тэҥнээх. Эттэрэ, хортуоппуйдара сибиэһэй, амтана үчүгэй. Массыынанан айаннаан иһэн көрдөххө, хайа тэллэҕин аллараатыгар элбэх бараан,  коза, сылгы, ынахтар мэччийэн аһыы сылдьалларын субу-субу көрөҕүн. Сайыҥҥы итии кэмҥэ хайа үрдүгэр сөрүүҥҥэ таһаараллар эбит. Онон биир бэйэм аһылыкпын астынным. Итии үүттээх чэйбин, этэ барбыт миини, сэппэрээтэртэн эриллэн түспүт сүөгэйи санатар лэппиэскэҕэ буккуйан сиир эбиттэр. Аны гостиницаҕа фрукта, хатарыллыбыт эриэхэ арааһа баар. Онон бастакы билсиһиини ыалдьыты көрсөргө үөрэммит дьон дии санаатым.
Киргизия 31 куораттаах, сэттэ уобаластаах. Биһиги киин куораттан иккис куораппытыгар Чолпан-Ата куоракка трасса суолунан биэс чаас айаннаан тиийдибит. Чолпан-Ата куорат аатырбыт Иссык Куль күөл биэрэгэр турар. Иссык Куль аарымата сөхтөрдө. Аан дойдуга хайалаах күөллэргэ улаханынан иккис миэстэҕэ турар. Күөл муора таһымыттан 1609 м үрдүккэ турар. Уһуна 178 км. Ааһан иһэн астына көрөҕүн. Урут уруккаттан элбэх сынньанар санаторийдааҕынан, базалааҕынан аатырар. Аан дойду туристара сайыҥҥы, күһүҥҥү ыйдарга кыайа-хото кэлэн сынньаналлар эбит. Туристар сылдьар кэмнэрэ ыам ыйын ортотуттан хойуутук саҕаланар эбит. Биһиги сылдьар кэммитигэр вьетнамецтар, англичаннар, индустар, араб дойдуларыттан бааллар этэ. Туристары айылҕа араастаан оҥорбут хайа хапчааннарыгар, итии уулаах дьүүктэригэр, күрүлгэннэргэ сырытыннараллар.
Биһиги сырыыбыт Иссык Куль уонна Халлааҥҥа харбаспыт хайалар диэн программанан аһаҕас халлаан анныгар киһи олордон ааспытын курдук Петроглиф суруктаах таас саадтан саҕаланна. Бу аарыма таас кутуллубутун курдук саадпыт Григорьевскай хайа хапчааныгар баар. Бу суруктаах таастарбыт биһиги эрабыт иннинээҕи скифтэр уонна гуннар 8-9 үйэлэригэр храмтан хаалбыт. Хайаттан түһэ турар күөл уолан хаалбыт, ол бэлиэтэ ойуулаах таастар хаалбыттар. Тоҕо сүрэй киһи сүгэн аҕалан олордубутун курдук дии диэн, саҥа аллайдыбыт.
Барскоон, Алтан Аршаан, Жэк Оҕус хайа хапчааннарыгар, ханна да суох, Кытай истиэнэтин санатардыы оҥоһуллубут Остуоруйа диэн ааттаан каньону көрөн сөхтүбүт, төһө кыайарбытынан үөһэ дабайан тахсан, хаартыскаҕа түстүбүт. Холобур, Барскоон диэн ааттаах үрдүк да үрдүк хайа хапчаанын аттынааҕы санаторийга бастакы космонавт Юрий Алексеевич Гагарин кэлэн доруобуйатын чөлүгэр түһэрбит. Үрдүк хайаҕа кини мэтириэтин ойуулаан оҥорбуттарын фотографпыт В.Стефанскай хаартыскатыттан көрөн соһуйдубут.
Алтан-Аршан хайа хаспаҕар туристар сынньана-сынньана тиийэллэр эбит, суола массыына сылдьарыгар уустук. Ол иһин биһигини байыаннай оптуобуска олордон илдьэ сырыттылар. Төннөрбүтүгэр тылланан, аҕыйах километры хаамтыбыт, күрүлгэн тыаһын астына иһиттибит, ып ыраас, тымныы уутунан сирэйбитин илиттибит. Сайын айанныыр турист сир да аһын, булду да булан, балаакканан хонуктаан тиийиэн сөп, хайа эһигини аччыктаппат дииллэр. Иссык Куль хайатын хапчааннара итии дьүүктэ уулаахтар эбит. Туристарга анаан бассейн оҥорбуттарыгар, онно сылдьан сылаанньыйдыбыт. Алтан Аршан хайатын хапчааныгар сероводородтаах бассейҥҥа сырыттыбыт. Онон ити өттүгэр туристары угуйар сирдэрэ элбэх эбит. Күммүт-дьылбыт туран биэрдэ, ардахпыт тохтоон, хайаҕа дабайарга халтарыйбатыбыт,сытыйбатыбыт. 2006 сыллаахха Чолпан Ата куоракка түүр омуктарын аан дойдутааҕы сайыҥҥы оонньуулара буолбут. Итинэн сибээстээн аан дойду ирдэбилигэр эппиэттиир ипподром тутуллубут. Манна ааһан иһэн тохтоон аастыбыт. Ипподром ааныгар ураллар бэлэх быһыытынан туппут пааматынньыктарыгар хаартыскаҕа түстүбүт.
Үһүс куораппыт Каракол. Манна араас омуктар олороллор эбит. Олортон биирдэстэрэ кытайдар донган омуктарын ыалыгар сылдьан, хаһаайка лагмаан тиэстэтин хайдах оҥорорун көрдүбүт, хаһаайка бэлэмнээбит бүлүүдэлэрин дуоһуйа аһаатыбыт.
Донганнар 19 үйэ иккис аҥаарыгар үтүрүллэн, Российскай империяҕа кэлбиттэр. Эмиэ да кытайдыы эрээри мусульманскай итэҕэллээхтэр эбит.
Гидпит куорат киин миэстэтигэр Дьусуп Абдархманов пааматынньыгар анаан илдьэ сырытта. 1901 сыллаахха төрөөбүт, 36 эрэ сааһыгар репрессияҕа түбэһэн өлбүт, советскай, партийнай деятель, Кыргызкай АССР норуот комиссардарын сэбиэтин бастакы бэрэссэдээтэлэ. Кыргызтарга норуотун аччыктааһын саҕана хоргуппатах, националистическай көрүүлээх салайааччы быһыытынан үрдүктүк сыаналыыллар эбит. 2002 сыллаахха Ленин пааматынньыгын оннугар олохтоохтор бэйэлэрэ үп-харчы хомуйан, пааматынньык туруорбуттар уонна төһө эмэ ааспыт үйэҕэ суох да буоллар, 2021 сыллаахха Кыргызтан геройун аатын иҥэрбиттэр.
Каракол куоракка туристары түһэрэр юрталарыгар хоннубут. Турист түһэригэр аналлаах усулуобуйа барыта тэриллибит: душ, аныгылыы туалет.
Төннөрбүтүгэр Бишкек куоракка олохсуйан олорор алта Далбары кытары көрүстүбүт. Соҕуруу куоракка үөрэнэ сылдьан кыргыз уолугар кэргэн тахсан олохсуйбуттар. Бары Киргизияны сөбүлүүллэрин, олохтоох омук үчүгэй майгылааҕын ураты тутан кэпсээтилэр.

Диаспора салайааччыта Таисия Александровна Исмаилова Сунтаартан төрүттээх, республикаҕа киэҥник биллэр учууталлар династияларын утумнааччы. Математик учуутал быһыытынан Киргизияҕа биллэр учуутал эбит, биһиги сылдьар кэммитигэр кинини үтүөлээх учуутал аатыгар түһэрбиттэр.
Дьокуускайга көтөр күммүт иннинэ, М.К.Аммосов пааматынньыгар иккистээн бара сырыттыбыт. Дууп мас аатынан ааттаах пааркаҕа, М.К.Аммосов пааматынньыга турар сиригэр, саха дьахтарын монумена баар. Ол баарын туһунан билбэт этибит. Биир хоско түспүт кыыһым, Кэбээйи суруналыыстарын бастакы сүһүөх тэрилтэтин сэкиритээрэ Ия Николаевна Им мин дьабакы бэргэһэлээх дьахтары түһээн көрдүм, тоҕо буолуой диэн ыйыппыта. Ол түүлүн билэр дьонугар суруйбутун, итиннэ Максим Кирович Аммосов пааматынньыгын таһынан саха дьахтарын монумена баар буолуохтаах, Кэбээйи скульптора Петр Захаров киэнэ, ону билэн-көрөн кэл диэн суруйбуттар. Гидпитигэр эппиппитигэр, илдьэн көрдөрдө. 1986 сыллаахха Киргизияҕа скульптордар, худуоһунньуктар форумнара буолбут. Онно Петр Захаров кытта сылдьан саха кыыһын оҥорбут. Дьабака бэргэһэлээх, илин кэбиһэрдээх, чороон тутан турар. Көрөн олус үөрдүбүт, Ия биэрии бэлэмнээн, нэһилиэгин сайтыгар ыытта.
Атыы-эргиэн ырыынактарыгар эмиэ сырыттыбыт. Маргелан ырыынагар Дубайтан матырыйаалы кыайа-хото аҕалаллар эбит. Кытай,Турция табаардарын хамаҕатык атыылыыллар.
Быстах бэлиэтээһиммэр эбэн эттэхпинэ, Иссык Куль диэки тиийэргэ тимир суол оҥоһулла турар. Сылдьыбыт сирдэрбит ырааһа сөхтөрдө. Киин куоракка манаһы толорооччулар пааматынньыктарын сөҕө көрдүбүт.
Дьэ ити курдук Киргизияттан олус астынан кэллим.

Марта Николаева, суруналыыс

Хаартыскаларга И.Им,Л.Моторина, В.Стефанскай,М.Бочкарев, Е,.Охлопкова,М.Платонова түһэриилэрэ