“Умсулҕан” — уран тарбахтаах Далбар Хотуттар түмсүүлэрэ

Биһиги Хаптаҕайбыт улуу Өлүөнэ Эбэ хотуҥҥа Мыла уонна Тамма үрэхтэр түһэр сирдэригэр баар ньүөл хочоҕо турар. Үс Дьоруой (гражданскай сэрии Дьоруойа  Кеша Алексеев, Үлэ икки дьоруойа Гаврил Самсонов, Екатерина Новгородова) төрөөн-үөскээн, үлэлээн-хамсаан ааспыт нэһилиэктэрэ. Үлэни кыайыгас киһи туохха да ылсыстын: иискэ, ырыаҕа, уруһуйга, булка, үөрэххэ, наукаҕа, тутууга да буоллун, барытыгар дьулуурдаах үлэтинэн, үрдүк ситиһиилэри ситиһэр кыахтаах буоларын бу нэһилиэккэ элбэхтик көрдүм. Барыга бары эргиччи талааннаах киһи олус элбэҕэ сөхтөрөр.

2024 сыл Саха сиригэр Дьиэ кэргэн, Хаптаҕайбыт нэһилиэгэр Түмсүү сылларынан биллэриллибитэ. Дьон тэрилтэлэргэ, хаһаайыстыбаларга үлэлииллэрин таһынан, хас биирдии киһи айылҕа биэрбит талаанынан, сүрэҕэ сөбүлүүр дьоҕурунан дьарыктанар,  түмсүүлэргэ кытталлара элбэх.

Бу ыстатыйабар Хаптаҕай нэһилиэгин иистэнньэҥнэрин, уран тарбахтаахтарын «Умсулҕан” иис түмсүү кыттыылаахтарын тустарынан сэһэргиэм. Хаптаҕайга иис сайдыытын төрдүгэр Саха сиригэр киэҥник биллибит Анна Прокопьевна Скрябина Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Хаптаҕай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, учуутал-уһуйааччы турар диэтэхпинэ сыыспаппын. Кини оскуолаҕа оҕолору иискэ бэйэтэ пособие суруйан үөрэппит, нэһилиэккэ синньэлээһини тарҕаппыт, Торжок куоракка алта кыыс баран иис араас көрүҥнэригэр үөрэнэллэрин ситиспит, нэһилиэккэ иис сайдыытын көҕүлээбит киһинэн билинэн олохтоохтор махтана ахталлар. Кини иискэ анаан тэрийбит мусуойун көрөн-истэн, саҕалаабыт үлэтин чиэстээхтик салгыы сылдьаллар. Анна Прокопьевна үлэтин салҕааччылартан биирдэстэрэ  Федорова Евдокия Ивановна оҕо уһуйаанын өр сылларга салайан үлэлэппит киһинэн  буолар. Кини бэйэтин бүччүм баҕа санаатын толорон, бырайыак суруйбута. 2014 сыллаахха бырайыагын олоххо киллэрэн, иискэ сыһыаннаах, мындыр, уустук үлэҕэ тулуурдаах, дьулуурдаах дьону бэйэтин тула мунньубута. Сахалыы иис кистэлэҥин араас көрүҥнэригэр үөрэнэргэ уһуйан,  “Умсулҕан” иис түмсүүтүн тэрийэн, үлэлэтэн барбыта. Түмсүүнү уон сыл айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлэтэн аҕалла. “Умсулҕан” иис нэһилиэккэ, улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ буолар араас быыстапкаларга элбэхтик кыттан,  үрдүк сыанабылы ылары ситистэ. Бу — олус дьоһун Кыайыы. Хаптаҕай дьоно-сэргэтэ сахалыы тыын ыллылар, сахалыы иискэ үөрэннилэр. Хаптаҕайга мындыр иистэнньэҥ Далбар Хотуттар баалларын төрөөбүт Мэҥэ Хаҥаласпыт улууһун, Саха сирин дьоно-сэргэтэ бары көрдүлэр-биллилэр.

Евдокия Ивановна Федорова –  биир дойдулаахпыт  Анна Прокопьевна аатын үйэтитэр, кини саҕалаабыт иис мусуойун, иис үлэтин салҕыыр санааттан оҥорбут бырайыагын барылынан бастаан сиик араас көрүҥнэрин, араас ньымаларын үөрэтиинэн дьарыктаммыттара. «Якутия Мастеровая», Мэҥэ Уус быыстапкаларыгар, араас тэрээһиннэригэр өрүү кытталлара, ол сылдьан  элбэххэ үөрэнэллэрэ. Уопут атастаһа, үөрэнэ атын улуустарга, быыстапкаларга кытта, матырыйаал атыылаһа баралларыгар-кэлэллэригэр нэһилиэк баһылыктара Екатерина Романовна, Иван Прокопьевич өрүү массыынанан хааччыйан өйүүллэригэр махталлара сүҥкэн. Билигин иискэ, өбүгэбит сатабылыгар эдэр ыччаты, оскуола оҕотун ииппит киһи диэн баҕа санаалаахтар. «Умсулҕаннары»  кытта тэҥҥэ үлэлэһэ сылдьан, «Күөгэйэ» түмсүү сахалыы таҥас тиктиитин баһылыыр санааттан туспа түмсүү тэринэн барбыттара. «Күөгэйэ» түмсүү сахалыы таҥаһы тиктиигэ нэһилиэк дьахталларын көҕүлээн, билигин элбэх дьахтар, ыал ыалынан даҕаны сахалыы толору кэмпилиэк таҥастаах элбээбитэ олус хайҕаллаах. Евдокия Ивановна нэһилиэккэ «Иис-Уус” сайдар кыахтааҕын бэлиэтээн туран, онно анал дьиэ баар буоларыгар баҕа санаатын этэр.

Талааннаах, ураты дьоҕурдаах дьон үлэлэрин саамай кистэлэҥин атын киһиэхэ аһан биэрэллэрэ уустук уонна сэдэх көстүү буолааччы. Онтон Евдокия Ивановна иис үлэтин мындыр ньымаларын бэйэтэ баһылаабытын таһынан, элбэх киһини иис үлэтигэр сиэдэрэйдик уһуйда, үөрэттэ. «Умсулҕан» ааттыын да умсулҕан. Түмсүүгэ үлүһүйэн, умсугуйан туран тулуурдаахтык иистэнэллэрин элбэхтик көрдүм. Түмсүү биир сүрүн уратыта — кэлэктиибинэй үлэ. Улахан көстүүлээх, тиэмэлээх паннону оҥорон таһаарыы —  соҕотох киһи холугар дөбөҥнүк кыаллыбат үлэ. Бастаан эскиз оҥорон, онно сөп түбэһиннэрэн матырыйаалтан (сукуна, түүлээх таҥас) кыра лоскуй кырадаһыннары кээмэйдээн кырыйыы. Онтон ол кырадаһыннары быһыыларынан, өҥнөрүнэн аттаран, наардаан холбооттооһун, тахсыбыт лоскуйдары өтүүктээһин,  лоскуйдары холбооттоон эскизкэ түбэһиннэрэн панно таһааран тигии. Манна элбэх иистэнньэҥ биир тыыҥҥа, биир санааҕа киирэн олорон иистэнэр. Онон ол панно элбэх киһи уран тарбаҕын сылааһын иҥэринэн эҥинэ бэйэлээхтик дьэргэйэн тахсан кэлэрин көрөр туһунан ураты дуоһуйуу буолар эбит.

“Умсулҕан”  иис түмсүү кыттыылаахтара кэпсииллэр:

Розалия Герасимовна Захарова – учуутал идэлээх: «Мин ийэм барахсан айылҕаттан иистэнньэҥ дьоҕурдааҕа. Нэһилиэк дьонун таҥаһын атаҕыттан төбөтүгэр тиийэ тигэн биэрэрэ. Эдьиийим уонна балтым эмиэ бэркэ иистэнэллэрэ.  Кэргэним дойдутуттан  Бүлүүттэн 1970 сыллаахха төрөөбүт дойдубар Хаптаҕайга көһөн кэлэн олохсуйан, оскуолаҕа үлэлээн барбыппыт. Кэргэним Валентин Иванович учуутал, ырыаһыт-баянист, кыраайы үөрэтээччи, талааннаах суруйааччы буолан, Хаптаҕай нэһилиэгин туһунан 6 кинигэни суруйан таһаарбыта”.

 Розалия Герасимовна олоххо өрүү көхтөөх позициялаах, эргиччи талааннаах киһи быһыытынан билигин хоһоон айыытынан («Иэйии» түмсүү), иистэнэр дьоҕурунан («Умсулҕан» иис түмсүү), кэлэксийэниэрдэр түмсүүлэригэр дьарыктанар, бэйэтэ чуолаан дьэдьэн тиэмэтин өрө тутан хомуйар.

Альбина Семеновна Баишева – култуура үлэһитэ: «Түмсүүгэ киирэн кыбытык тигии албастарыгар үөрэмиппиттэн сүрдээҕин астынабын. Ону таһынан, Вера Семеновна Варфоломеева, Дария Семеновна Козлова кыбытыгынан, хаппар суумкалары тигиигэ, Анисия Харитоновна Васильева туос ыаҕайалары тигиигэ, Александра Юрьевна Терентьева эрэһииҥкэ станокка  сиэли хатан сап оҥорорго, Евдокия Прокопьевна Федорова сиэлинэн ат буутайын тигиигэ үөрэтэн, урут билбэтэхпэр үөрэнэн махталым муҥура суох. Хамсык тарҕаммыт кэмигэр элбэх куонкурустарга онлайн кыттыбыппыт. Куонкурустарга кыттан,  Саха ииһин тэнитээччи аатын иҥэрэн, үлэбитин күүскэ сыаналаан, түмсүү кыттыылаахтара санаабыт олус көтөҕүллүбүтэ.

Антонина Еремеевна уонна Павел Семенович Яковлевтар:  «Түмсүүгэ киирэн, кыбытык тигиини  үөрэппиппититтэн олус үөрэбит. Саха барахсан миинэр миҥэтин – атын маанылаан, чаппараактары, бэрэмэдэйдэри сиэдэрэйдээн тигэр ньыматынан тигэн, кэргэмминээн лауреат аатын ылбыппыт. Кэргэним картограф буолан,   эскиһи бэркэ оҥороро олус көмөлөөх. Эскиз чуолкайдык, үчүгэйдик оҥоһулларыттан тигиэхтээх үлэҥ хаачыстыбата тутулуктаах.

Татьяна Андреевна Пинигина – учуутал идэлээх: «Бастаан «Умсулҕаннар» кырачаан, араас быһыылаах, өҥнөөх кырадаһыннары аттаран тигэн бытыгыратан,  үчүгэйкээн ойуу таһаарбыт үлэлэрин сөҕө көрөн кыттыспытым. Онтон улам ылларан, тартаран барбытым. Кустук өҥө өҥнөөх кырадаһыннары холбооттоон,  араас ойууну таһаарар бэйэтэ оһуобай үлэ эбит».

Дьэ, ити курдук Хаптаҕай нэһилиэгин уран тарбахтаах Далбар Хотуттара Александра Николаевна Кларова – бибилитиэкэ үлэһитэ, Людмила Николаевна Назарова — бибилитиэкэ үлэһитэ, Ольга Петровна Заровняева – учуутал, Елена Николаевна Петухова – типография үлэһитэ, Валентина Семеновна Петрова – култуура үлэһитэ, Татьяна Ивановна Федорова – уһуйаан үлэһитэ, Екатерина Романовна Гаврильева – нэһилиэк баһылыга, Анна Егоровна Аммосова – бибилитиэкэ үлэһитэ, бары бииргэ, айымньылаахтык, биир санаанан мындыр иис үлэтин – өбүгэлэриттэн иҥэриммит дьоҕурдарын сайыннаран кэрэни, үтүөнү айан иистэнэ сылдьаллар.

Кинилэргэ айымньылаах үлэлэригэр өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт!

 Зинаида ИГНАТЬЕВА, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ