“Универсальнай” босуобуйа

2023 сыл тохсунньу 1 күнүттэн Арассыыйаҕа оҕолорго “универсальнай” босуобуйа диэн бэриллэр буолар. Ол эбэтэр, оҕолоох, кыра дохуоттаах ыалларга билигин бэриллэ сылдьар ыйдааҕы босуобуйалары барыларын солбуйар биир төлөбүр буолар. Дьэ, бу босуобуйа кимнээххэ, хаһан, хайдах бэриллэрий?

2022 сыл сэтинньи 21 күнүгэр ылыллыбыт 455 №-дээх федеральнай сокуон чэрчитинэн, 2023 сыл тохсунньутуттан кыра дохуоттаах, 17-гэр диэри саастаах оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ “универсальнай” босуобуйа бэриллэр.

Билигин оҕолоох ыаллар маннык босуобуйалары ыла олороллор:

— бастакы оҕо 3 сааһын туолуор диэри бэриллэр босуобуйа (“путинскай”);

— 3-7 саастаах оҕоҕо бэриллэр босуобуйа;

— 8-16 саастаах оҕоҕо бэриллэр босуобуйа;

— оҕо 1,5 сааһыгар диэри көрөн олорорго үлэлээбэт дьоҥҥо бэриллэр ыйдааҕы босуобуйа;

— хат дьахтар учуокка эрдэ, 12 нэдиэлэтигэр диэри турдаҕына бэриллэр ыйдааҕы босуобуйа (кыра дохуоттаахтарга).

Бу босуобуйалары барыларын суох гынан баран, бу оннугар биир быраабылалаах “универсальнай” босуобуйаны биэрэллэр. Сүрүн ирдэбилэ – дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр тиксэринэн, тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах буолуохтаахтар. Бастакы, иккис, үһүс оҕо диэн уонна хаһан төрөөбүтэ оруола суох.

Ол эрээри бу үөһээ ааттаммыт босуобуйалары соторутааҕыта оҥорторбут дьон, болдьоҕо бүтүө өссө да ыраах буоллаҕына, 2023 сылга даҕаны болдьоҕо бүтүөр диэри ылаллар. Ол кэнниттэн “универсальнай” босуобуйаҕа сайаапка биэриэхтээхтэр.

“Универсальнай” босуобуйа үтүө да, мөкү да өрүттэрдээх. Куһаҕана диэн, сорох босуобуйалар букатын сүтэллэр: холобур, үлэлиир кыаҕа суох дьону көрөн олорууга босуобуйа, бастакы оҕоҕо бэриллэр “путинскай” босуобуйа, о.д.а. Урут 1,5 сааһыгар диэри оҕо көрөн олорор, үлэлээбэт төрөппүттэргэ барыларыгар босуобуйа төлөнөр буоллаҕына, билигин кыра дохуоттаахтар эрэ ылар буолаллар.

Үчүгэйэ диэн, билигин иккис оҕоҕо Ийэ хапытаалыттан ураты босуобуйа суох буоллаҕына, кэлэр сылтан “универсальнайы” ылыахха сөп, өскөтүн бары ирдэбиллэргэ хапсар буоллаҕына. Оттон үһүс оҕоҕо “айсеновскай” босуобуйа баар. Ол өрөспүүбүлүкэтээҕи босуобуйа буолан, сотуллубат, салгыы бэриллэ турар.

Кимнээх, хайдах ылалларый?

Онон, “универсальнай” босуобуйаны ханнык төрөппүттэр ылар кыахтаахтарый?

— Оҕолоро 17 сааһын туола илик буоллаҕына (оҕону иитэр төрөппүттэргэ эмиэ сыһыаннаах);

— дьиэ кэргэн ыйдааҕы тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах буолуохтаах;

— сайабылыанньа бэриллибит күнүттэн 12 ый иннинээҕи дохуот ааҕыллар;

— төрөппүт 1 сылы быһа үлэлээбэтэх уонна Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турбат буоллаҕына, бэриллибэт (8-17 саастаах оҕоҕо бэриллэр босуобуйа ирдэбилин курдук);

— дьиэ кэргэн баайа-дуола эмиэ ааҕыллар (8-17 саастаах оҕоҕо бэриллэр босуобуйа ирдэбилин курдук). Манна бырабыыталыстыба эбии быраабыланы киллэриэх уонна сиһилии быһаарыах буолар;

— босуобуйа хас биирдии оҕоҕо төлөнөр;

— дьиэ кэргэн састаабыгар төрөппүттэр, сокуоннай саастарын туола илик оҕолор уонна 23 саастарын туола илик, күнүскү үөрэххэ үөрэнэр устудьуон оҕолоро эмиэ киирэллэр (дьиэ кэргэн дохуотун ааҕарга);

— “гражданствота” суох дьон, атын дойдуттан көһөн, куотан кэлбит дьон, о.д.а. босуобуйаны ылбаттар.

Дьиэ кэргэн састаабыгар киирбэттэр:

—төрөппүт бырааба быһыллыбыт дьон;

— толору судаарыстыбаннай хааччыйыыга сылдьар дьон;

— ыҥырыынан сулууспалыы сылдьар байыаннай сулууспалаахтар;

— көҥүллэрэ хааччахтаммыт дьон;

— суут быһаарыытынан күһэйиллэн эмтэнэ сылдьар дьон;

— хаайыыга олорор дьон;

— көрдөөһүҥҥэ сылдьар дьон;

— ыал кэргэннэммит оҕолоро.

Бу дьон дохуоттара дьиэ кэргэн уопсай дохуотугар ааҕыллыбаттар.

“Универсальнай” босуобуйаны хат дьахтар 6 нэдиэлэтиттэн 12 нэдиэлэтигэр диэри кэмҥэ учуокка турбут күнүттэн ааҕан, төрүөр диэри биэрэн бараллар.

Оҕо төрөөтүн кытары сайабылыанньа суруллуохтаах, оччоҕо босуобуйа төрөөбүт күнүттэн бэриллэр. Өскөтүн оҕо 6 ыйын ааспытын кэннэ сайабылыанньаны биэрдэххэ, ол күнтэн бэриллэр (төрөөбүт күнүттэн буолбатах). Босуобуйа 12 ыйга ананар, онтон сайабылыанньаны хат суруйуохха наада. Оҕо 17 сааһын туолла да, босуобуйа тохтуур.

Кээмэйэ төһөнүй?

“Универсальнай” босуобуйа кээмэйэ эрэгийиэҥҥэ олохтоммут тиийинэн олоруу алын кээмэйин 50%-гар, 75%-гар уонна 100%-гар тэҥнэһэр.

Сайабылыанньаны Социальнай пуондаҕа (Биэнсийэ пуондата уонна Социальнай страховкалааһын пуондата холбостохторуна), “Госуслуги” портал нөҥүө, эбэтэр, Элбэх өҥөнү оҥорор киин (МФЦ) нөҥүө биэриэххэ сөп.

2023 сылтан федеральнай тиийинэн олоруу алын кээмэйэ улаатан, 14 375 солкуобайга тэҥнэһиэҕэ. Ол эрээри, Саха сиригэр тиийинэн олоруу алын кээмэйэ быдан үрдүк. Онон, “универсальнай” босуобуйа кээмэйэ эмиэ үрдүк буолар.

Тиийинэн олоруу кээмэйэ сыл аайы үрдээн иһэр буоллаҕына, “универсальнай” босуобуйа кээмэйэ эмиэ үрдүүр. Маныаха сайабылыанньа суруйар ирдэммэт.

Холобур, 2022 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ олохтоммут оҕолорго анаммыт тиийинэн олоруу алын кээмэйэ 2-с зонаҕа –         21 403 солкуобайга тэҥнэһэр.

Оччотугар, 50%-наах төлөбүрэ – 10 701 солкуобайга, 75% — 16 051 солкуобайга, 100% — 21 403 солкуобайга тэҥнэһэр.

Оттон 50%, 75%, 100%-на хайдах ананара дьиэ кэргэн дохуотун кээмэйиттэн тутулуктаах. Саамай кыра дохуоттаах ыал 100%-нын ылар.

2023 сылга тиийинэн олоруу алын кээмэйэ үрдүөҕэ, оччотугар босуобуйа кээмэйэ бу ыйыллыбыттартан үрдүк буолуоҕа.

Дохуоту, баайы-дуолу ааҕыы

Дьиэ кэргэн туох баар сыллааҕы дохуотун (хамнас, подоходнай нолуок, ГПХ дуогабарынан хамнас, гонорар, урбаанньыт, бэйэ дьарыктаах дохуота, бириэмийэ, биэнсийэ, алимент, босуобуйа, истипиэндьийэ, уурунуу харчыттан бырыһыан, нэһилиэстибэ, лотереяҕа сүүйүү, дьиэ куортамыттан дохуот, о.д.а.) 12 ыйга түҥэтэллэр, онтон ыйдааҕы сууматын хас биирдии чилиэнин ахсаанынан түҥэтэллэр. Ол эрээри, уопсай дохуоту ааҕарга сорох дохуот ааҕыллыбат. Холобур, 3-7 саастаах уонна 8-17 саастаах оҕолорго босуобуйалар, Ийэ хапытаалыттан төлөбүрдэр, биирдэ бэриллэр материальнай көмө, социальнай хантыраах, тус сыаллаах грант харчыта уопсай дохуокка ааҕыллыбаттар.

Дохуоту эрэ буолбакка, баайы-дуолу эмиэ көрөллөр. Холобур, ыал дохуота кыра эрээри, хас да дьиэлээх, массыыналаах буоллаҕына, көмө харчыга тиксибэт.

2021 сыл сааһыгар РФ бырабыыталыстыбата саҥа быраабыланы киллэрбитэ: дьиэ кэргэн балаһыанньатын быһаарарга дохуоту эрэ аахпакка, баайын-дуолун барытын кэлимник көрүллүөхтээх диэн. 1 кыбартыыра, 1 дьиэ, 1 даача, 1 гараас, 1 учаастак баар буоллаҕына, кыаммат ыал ахсааныгар киириэххэ сөп. Куоракка 25 суотайдаах, тыа сиригэр 1 гектаардаах учаастактан улахан сири бас билэр дьиэ кэргэттэр босуобуйаны ылар кыахтара суох. Социальнай көмө быһыытынан бэриллибит сир, дьиэ уопсай баайга ааҕыллыбат.

Элбэх оҕолоох уонна инбэлиит оҕолоох төрөппүттэргэ икки массыына буолуон сөп. Дохуоту ааҕарга тиэхиникэни эмиэ учуоттууллар. Биир массыыналаах, биир матассыыкыллаах ыал кыаммат диэн ааттаныан сөп. Элбэх оҕолоох, эбэтэр, ким эрэ инбэлиит буоллаҕына, икки массыына, икки матасыыкыл буолуон сөп. Ол эрээри, массыына мотуора 250 ат күүһүттэн улахан уонна 5 сылтан саҥа буоллаҕына, босуобуйаны биэрбэттэр (аны ыал 4 оҕолоох, массыына 5 миэстэлээх буоллаҕына, биэрэллэр эбит). Биир тыраахтар (комбайн, катер, мотуордаах оҥочо, о.д.а.) баар буолуон сөп. Бу тиэхиньикэ 5 сылтан ордук туһаныллыбыт, эргэ буоллаҕына, ааҕыллыбат.

“Универсальнай” босуобуйаны ылыы бэрээдэгин, усулуобуйатын, быраабылатын РФ бырабыыталыстыбата сотору кэминэн туспа уураах таһааран, сиһилии быһаарыахтаах.