Уоһах абырыыр

Саха сирэ күнүнэн-дьылынан олус  уратылааҕынан биллэр, ол инниттэн, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны элбэтэр бастакы ньыманан  төрүөҕү сөптөөхтүк аһатыы, көрүү-харайыы  буолар. Ыччат сүөһү бэйэтин айылҕатынан улаатара аһылыгыттан уонна сүөһүнү ханнык усулуобуйаҕа көрөртөн-харайартан, үксүн ыаммыт үүтү иһэр кэмиттэн улахан тутулуктаах. Бастакы аһылыга – ийэтин уоһаҕа.  

Ньирэйгэ төрөөбүтүн кэннэ 1 чаас иһинэн ийэтин уоһаҕын иһэрдэллэр, бу аһылык ньирэй ыарыыга сыстыытын 70 бырыһыан кыччатар. Ийэтин бастакы уоһаҕар көннөрү ыаммыт үүттээҕэр белок, сыа, минеральнай эттиктэр, битэмииннэр элбэхтэринэн ньирэй ыарыыга мээнэ ылларбат, ыарыыга утарылаһар иммунитета күүһүрэр, ону таһынан, ньирэй ийэтин иһиттэн тахсан, атын эйгэҕэ түргэнник үөрэнэригэр уоһах ордук суолталаах. Нуормата бастакы аһылыгар 1-1,5 лиитирэттэн ордубата ордук, ол эбэтэр Саха сирин усулуобуйатыгар үксүгэр төрөөбүт ньирэй тыыннаах ыйааһына 22-25 киилэ буолар, оччотугар бастакы иһэр уоһаҕа 6 бырыһыантан үрдүө суох­таах. Ньирэйи бастакы күннэригэр күҥҥэ 6-та төхтүрүйэн аһатыллыахтаах. 6-7 күннэригэр сылаас ууну аһаабытын кэннэ иһэрдэр сөптөөх. Үһүс нэдиэ­лэттэн ууну иһиккэ кутан, көҥүл иһэрин хааччыйыллар. Оту биэриини 7-с хонугуттан саҕалыыр табыгастаах. От күннээҕи нуорматын кыра-кыратык эбэн 3-с ыйыгар күҥҥэ 1,5 киилэҕэ тиэрдэллэр. Үүтүнэн аһылыктанар кэмигэр аһы буһарар уорганнарын үлэтэ уларыйар, ол курдук аһылыгы иҥэринэрэ эмиэ. Ону тэҥэ түргэнник улаатар, сууккаҕа улаа­тыыта үрдүүр. Ньирэйи 2-с нэдиэлэтэ туолуутугар күҥҥэ 2-тэ аһатыыга көһөрүөххэ сөп. Ити кэмтэн эбии аһылык биэрэр ордук. Холобур, моркуобу, комбикорманы, атын да туорахтааҕы – 14-с күнүттэн, буспут хортуоппуйу, тууһу, миэли – 20-21-с күннэриттэн, сүөһү сиир сүбүөкүлэтин – 1 ыйа туолбутун кэннэ сиэтиэххэ сөп. Бу кэмигэр ньирэй улаатарын учуоттаан, сууккатааҕы рацион оҥоһуллар. Рациоҥҥа ханнык хайысхаҕа иитиллэрэ учуоттанар, ол эбэтэр, племенной ынах буолара эбэтэр эккэ анаан иитии. Ньирэй аһылыгын эрэсиимин кэстэрдэххэ, састаабын да аҕыйаттахха, тыыннаах ыйааһынын эбиллиитэ уонна ситэрэ мөлтүүр, ыарыыга кэбэҕэстик ылларара күүһүрэр.

Рацион маннык састаап­таах буолара ирдэниллэр: сууккаҕа бастакы ыйыгар 6-лыы киилэ ыаммыт үүт, ый устата – 180 киилэ. Комбикорманы иккис декадаҕа 100 г саҕа­лаан 400 г, ый устата барыта – 5 киилэ. Тууһу эмиэ иккис декадаттан үөрэтэн, сууккаҕа
5 г биэрэн, ити ыйга барыта
100 г ороскуот­танар. Фосфаты эмиэ туус нуорматынан аһылыгар булкуйан бэриллэр. Ньирэй иккис ыйын бастакы декадатыгар сууккаҕа 2-лии киилэ ыаммыт үүтү иһэрдиллэр, ити декаданан үүтү иһэрин тохтотон, ыйга 160 киилэ сүүрдүллүбүт (обрат) үүккэ көһөрөр ордук, ол курдук иккис ыйын бастакы декадатыгар 2-лии киилэни, кэнники икки декадаҕа 6-лыы киилэнэн сууккаҕа иһэрин хааччыйыахха наада. Оту, буспут хортуоппуйу ый устата 10 киилэлиини биир төбөҕө ороскуоттуох­ха сөп, ол курдук күҥҥэ 200, 300, 500-түү кыраамынан.  Комбикорманы сууккаҕа 600, 900 г 1,1 киилэнэн учуот­таан ый устата биир төбөҕө 26 киилэҕэ тиэрдиэххэ сөп. Тууһу уонна эмиэ тэҥ өлүүгэ – кормовой фосфаты  сууккаҕа 10 г биэрэр ордук.

Сайыҥҥы кэмҥэ күөх отунан аһыыра, ньирэй элбэх иҥэмтиэлээх эттигинэн хааччынарыгар туһалаах, үксүгэр биһиги усулуобуйабытыгар ньирэй ити бириэмэҕэ икки ыйын туолан, сууккаҕа 3-4 киилэ күөх оту сиэн сөп. 4-с ыйыгар 10 да киилэни сиирэ, алтыс ыйыгар 15 киилэҕэ тиийэ күһүҥҥү ача­лаабыт оттон тиксэр. Ходуһаттан тиэйэн да аҕалан оту сииллэрин хааччыйар табыгастаах. Сайыҥҥы кэмҥэ комбикорманы кыһыҥҥы сууккатааҕы нуорматыттан  отут бырыһыанынан аҕыйаҕы биэрэр ордук.

Тыһы ньирэйдэри көрүү

Билиҥҥи кэмҥэ араас бас билиилээх хаһаайыстыбалар элбээн, сүөһүнү көрүү ньымата уларыйар. Ол курдук, сүөһүнү көрүүгэ ыччат үлэлиир, кинилэр сүөһү иитиитигэр анал куурустары баралларын хааччыйыахха. Сүөһү иитиитин туһунан ситэтэ суох билии бородууксуйаны ылыыны аҕыйатар. Сахабыт сиригэр эт оҥоһуутугар үлэлиир чааһынай тэрилтэлэр сыллата ахсааннара үксүүр, онно биир суолталаах ньыманан буолар – ынахха ньирэйи тилийии. Биир ынахха 2 эбэтэр 4 ньирэйи тилийиэххэ (сыһыарыахха) сөп. Бастаан хонтуруолунай ыамы оҥорон, ынах сууккаҕа төһө үүтү биэрэрин быһааран эрэ баран, хас ньирэйи аһатарын тэри­йиллэр. Сылга 80-100 суукка ийэтин эмэн аһыырын, элбэх чинчи­йии түмүгүнэн оҥоһуллубутун билэбит. Ньирэйи аһатар ынах (корова-кормилица) доруобай, майгыта-сигилитэ сымнаҕас уонна синньэ сайдыбыт, ­эмиийин уһуна ньирэй эмэригэр табыгастаах буоларын наадатыгар, таларга ордук болҕомтону ууруллар. Ньирэйи аһатар ынах үүккэ хайысхалаах ынахтар нуормаларынан аһыах­таах. Ынахха тилиллэр ньирэйдэр саастарынан биир соҕус ый­­даах буолаллара ордук, ол эбэтэр, уоннуу күнүнэн араастаһыахтарын сөп. Ньирэй аһыыр кэмигэр кэтээн туран ынах эмиийдэрин барытын эмэн бүтэрэллэрин хонтуруоллуур – бу улахан ирдэбил. Ситэ эбэтэр аһары оборон эмииттэн ынах синньэ араас ыарыыларга кубулуйуон сөп, онон сүөһү көрөөччү би­­риэмэтигэр болҕомтолоох буолуохтаах.

Ынах буолар хайысхалаах тыһы ньирэйдэри көрүү, аһатыы түгэннэригэр тохтуур буоллахха. Үүт аһылык кэннинээҕи кэмэ, 6 ыйыттан саҕаланар. Ыччат сүөһү ахсааныгар киирэн, аһылыгар ­эниэргийэнэн, буһумтуо протеинынан, бөдөҥ-эттиктэринэн (кальций, фосфор, сиэрэ, магний, калий), кыра-эттиктэринэн (тимир, меди, сыыҥка, кобальт, марганец, дьуот), туус­тарынан, битэмииннэринэн (Д, Е) толору хааччыйылларын ситиһиллэр.

Кылгастык, ынах буолар хайысхалаах тыһы ньирэйдэри көрүү, аһатыы түгэннэригэр тохтуур буоллахха. Үүт аһылык кэннинээҕи кэмэ, 6 ыйыттан саҕаланар. Ыччат сүөһү ахсааныгар киирэн, аһылыгар ­эниэргийэнэн, буһумтуо протеинынан, бөдөҥ-эттиктэринэн (кальций, фосфор, сиэрэ, магний, калий), кыра-эттиктэринэн (тимир, меди, сыыҥка, кобальт, марганец, дьуот), туус­тарынан, битэмииннэринэн (Д, Е) толору хааччыйылларын ситиһиллэр. Ый ахсын сууккатааҕы нуорматын оҥорор табыгастаах, ол инниттэн аһылыктарын химиичэс­кэй анаалыстарын лабораторияларга оҥорторор ирдэнэр. Сүөһү көрүүтэ төһө да ыараханын иһин, олус интэриэһинэй, өрүү билгэлээн-чинчийэн, кэтээн көрүүттэн тутулуктаах, ахсаан сыыппаратын чуолкайдык билэргэ дьүөрэлээх.

Кыһын устата 100 киилэ тыыннаах ыйааһыныгар сууккаҕа 2-3 киилэ от, сиилэс – 5-6 киилэ буоларын былаанныахха. Хаһаайыстыба сенаж­таах буоллаҕына, 6-та ыйдаахтарга – 9-14 киилэ, биир сааһыттан үөһэ – 15-20 киилэ.  Концентрат аһылыкка үксүн комбикорм киирсэр (комбикорм араас састааптаах буолар, сүөһү көрүҥнэринэн ­араастаһаллар). Дороххой аһылык химическэй састаабыттан комбикорм нуормата тутулуктаах, аһылык иҥэмтэтин ситэрэн биэрэриттэн. Биир сааһыттан ыччат сүөһү тыын­наах ыйааһына сууккаҕа улаа­тыытын 600-650 кыраамҥа тиэрдэр инниттэн 0,4-0,5 киилэ комбикорм бэриллэр, ол эбэтэр дороххой аһылыктара үчүгэй хаачыстыбалаахтарыттан көрөн, мөлтөх хаачыстыба­лаах окко 1-1,5 киилэ комбикорм буолар. Ыччат сүөһү иитиитигэр улахан болҕомто ууруллан, араас өрүттээх тэрээһиннэр тэрилиннэхтэринэ, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйа үрдүө, саха дьонун олоҕо уйгуланыа, сайдыа.

Прасковья Пермякова,

ТХНЧИ, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата,

Варвара Романова,

ТХНЧИ, тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата.