Уон биэс сыллаах сүдү үлэбит былаана

Арассыыйа Наукатын  Академиятын Сибиирдээҕи отделениетын Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын проблемаларын института төрүттэммитэ быйыл 90 сылын туолар.

Арассыыйаҕа, түүр омуктарга тиийэ улахан сэҥээриини ылбыт, киэҥник сураҕырбыт «Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта» хайдах бэлэмнэммитин уонна хайдах  үлэлээбиттэрин туһунан Саха тылын Академическай картотекатыгар отут тоҕус сыл үлэлээбит, үлэтин салайбыт, билим үтүөлээх бэтэрээнэ Людмила Неустроевна Аммосова ахтар:

-“Саха тылын Улахан быһаарыылаах тылдьытын” оҥорор салаа сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьар үтүөкэннээх салайааччыбыт, майгылаах бастыҥа, нэлэлдьийэн холку киһи Владимир Иванович Лиханов 2003 сыллаахха сайын ууга оһоллонон, олус хомолтолоохтук биһиги кэккэбититтэн туораабыта.

Онон кини оннугар саҥа сэбиэдиссэйи таларга күһэллибиппит. Саҥа сэбиэдиссэйинэн тылдьыт үлэтин үчүгэйдик билэр киһини бэйэбит испититтэн таларга этии киирбитэ. Эдэрдэр бэйэлэрин истэриттэн тылдьыкка өр кэмҥэ үлэлээн эриллибит, эдэрдэргэ да, кырдьаҕастарга да үтүө сыһыаннаах, уопсай тылы бэркэ булар, көрдөххө сымнаҕас курдук эрээри, үлэтигэр ирдэбиллээх Владимир Дмитриевич Монастырёву сэбиэдиссэйинэн таларга этии киллэрбиттэрэ. Ону институт салалтата уонна учуонай сэбиэт өйөөн, Владимир Дмитриевич 2003 сыл күһүнүттэн отдел сэбиэдиссэйинэн бэйэтин үлэтин саҕалаабыта.
Кини бастаан утаа үлэтин саҥата суох сылдьан урут тахсыбыт тылдьыттары уонна 1983 сылтан буукубаларынан тыллара быһаарыллыбыт быһаарыылаах тылдьыт хара үлэтин бүтүннүүтүн архыыптан таһаартаран ырытан, бэрийэн эмиэ тылдьыкка өр кэмҥэ үлэлээбит уопуттаах биир идэлээҕэ Надежда Николаевна Васильевалыын Улахан Быһаарыылаах тылдьыт 15 томнаах буолар диэн быһаарбыттара уонна онно олоҕуран былаан оҥорбуттара. Ол былааннарыгар бастакы туому 2004 сылга бэчээккэ таһаарарга, онтон сыл аайы биирдии туому бэлэмнээн, бүтэһик 15-с туому 2018 сылга бүтэрэбит диэн сүрдээх эппиэттээх уонна күүстээх былааны ылыммыттара. Маны таһынан, Тылдьыт отделын үлэһиттэрэ лабарааннартан саҕалаан, ким да туора турбакка бары кытталларын, тугу гыныахтаахтарын туһунан чопчулаан уонна үлэлээбит дьон барыларын аатын Тылдьыт титульнай лииһигэр киллэрэр курдук оҥорбуттара. Уон биэс туом тухары ханнык туомҥа, ханнык буукубаҕа ким ааптара сылынан барыта тыырыллан, кэлин бэйэбит испитигэр күлэн ааттыыр кыһыл “историческай” паапкабытыгар киирбиттэрэ. Бу паапка уон биэс сыл тухары барыбыт да сирдэтинэр ыйынньыкпыт буолбута.
Дьэ, бу былааны Владимир Дмитриевич быһаарыылаах тылдьыт салаатын уопсай мунньаҕар, күһүн 2003 сыллаахха иһитиннэрэн барыбытын соһутта, сөхтөрдө. Бары саҥата суох чочумча олоро түһэн баран П.А. Слепцов: “Ити уон биэс туому хайдах былааннаатыгыт? Бастакы туому бэчээккэ бэлэмнииргэ олус ыгым бириэмэ буолбатах дуо?” – диэтэ. Онуоха Владимир Дмитриевич: “Сиһилии бастакы туому ырыттахха маннык: А – буукуба саҕаланныаҕыттан амтаһыйыы диэн тылга диэри тылларын быһаарыытын Петр Алексеевич бэйэтинэн оҥорбута, онтон салгыы амчый-ачыстаат диэн тылга диэри тылларын быһаарыытын Владимир Иванович курдук эмиэ уопуттаах ааптар оҥорбут. Онтон “А” буукубаҕа баар көмө уонна сыһыан тыллары Н.Е. Петров быһаарбыта. Онон “А” буукуба, а.э. “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” бастакы туома бэлэмин кэриэтэ. Эрэдэксийэлиир, бэчээккэ бэлэмниир үлэни бэйэбит күүспүтүнэн оҥоробут, онтон Тылдьыт тиэхиньиичэскэй өттүн бэчээккэ бэлэмнииргэ бука бары үлэлиибит. Ол курдук, Тылдьыкка киирэр холобурдар ааптардарын ааттарын, айымньыларын анал кылгатыыларынан биэриини сааһылааһын Л.Н.Аммосова, анал уонна болдьох бэлиэлэргэ Е.В.Семёнова, таба суруйуу чааһыгар Н.М. Васильева., М.Д. Куличкина, Ф.Н. Дьячковскай, этимологическай ыспыраапкаларга Г.В.Попов, П.А.Слепцов, бэчээттээһиҥҥэ А.А.Замятина, Р.Н.Протодьяконова уонна О.Н.Аммосова эппиэтинэһи сүгэллэр”, – диэн буолла. “Онон бары түһүннэхпитинэ, бастакы тому 2004 сылга таһаарыахпыт”, – диэн Петр Алексеевич боппуруоһугар эрэллээхтик эппиэттээтэ. Уонна эбиитин: «Эн бастакы туому бэйэҕинэн саҕалыыгын уонна уон бэһис туому бүтэһик “Э” буукубанан түмүктүүгүн», – диэн оччолорго 75 сааһын туолаары сылдьар ытык киһибитигэр Петр Алексеевичка анаан этэн кэбистэ (үлэ түмүгэ оннук буолбутун эмиэ туомнарбыт кэрэһэлииллэр). Ити курдук, бары атын туомнар хайдах бэлэмнээхтэрин, олохтон туораабыт аҕа саастаах биир идэлээхтэрбит суруйбут ыстатыйаларын кимнээх ситэрэн-хоторон бэчээккэ бэлэмниэхтээхтэрэ кытта былааннаммыта (үлэлээбит дьон ааттара хас туом аайы “Аан тылга” суруллан испитин көрүөххэ сөп). Атын отделга үлэлиир тылдьыт ааптардара бэйэлэрин чаастарын бэлэмнииргэ сөбүлэспиттэрин билиһиннэрдэ.
Үс улахан “К”,”С”,”Т” буукубалар биир туомҥа баппаттарын быһыытынан иккилии туомунан тахсаллара быһаарыллыбыттара. Ол курдук, “К” буукуба: к-күөлэһиҥнээ, күөлэһис гын-кээчэрэ диэн икки гына араарыллан IV, V туомнарга, “С” буукуба: с-сөллөҕөр, сөллөй-сээн уонна “Һ” буукуба VIII, IX туомнарга, онтон “Т” буукуба: т-төһүүлээ, төтөллөөх-тээтэҥнээ икки X, XI туомнарга киирэллэрэ, онтон төттөрү кыра, аҕыйах тыллаах Г,Д,Дь,И буукубалар бииргэ III туомҥа, Л,М,Н буукубалар VI туомҥа уонна Нь,О,Ө,П буукубалар VII туомҥа киирэллэрэ чопчуламмыттара.
Онон бүтэһик XV туом “Э” буукуба уонна кылгас грамматическай уочарка икки тылынан киирэн, үлэ 2018 сылга түмүктэниэхтээҕин истэн, санаабытыгар “эчи ырааҕын” диэбит курдук санаан, мунньахтан тарҕаспыппыт.
Кэлин санаатахха, былаан ааптардары ыкпат гына уонна хаһан кинилэр чаастара кэлиэхтээҕин билэр буоланнар, эрдэттэн бүтэрэн иһэллэригэр табыгастаахтык оҥоһуллубута үлэ хаамыытын түргэтэппитэ даҕаны, түмүктэрбитин көрдөрөн да испитэ барыбытын үлэбитигэр кынаттаабыта. Уон биэс сыл устата араас уларыйыылар, олоххо араас да буолар түбэлтэлэригэр солбуйсуу, кэлэктиибинэй үлэ буолан “саба түһэн” үлэлээһин ньымата туттуллара. Онон биир да сыл үлэбит тохтообокко, кэлиҥҥи туомнар олус чэпчэкитик, кудуххайдык барбыттара.
2002 сыллаахха саҥа “Таба суруйуу тылдьыта” тахсан, тылдьыт матырыйаала бу тылдьыкка олоҕуран көннөрүллүөхтээҕэ үлэбитин эмиэ үксэппитэ. Словарнай ыстатыйалар сэбиэскэй кэмҥэ суруллубут буоланнар, ол кэм ирдэбилинэн баартыйа, сийиэстэр матырыйааллара, оччотооҕу кэми уруйдуур-айхаллыыр холобурдар тылдьыкка толору этилэр. Ити матырыйаалы тылдьыттан ылҕаан, араас айымньылартан холобурдарынан солбуйуу үлэтэ ааптардары эмиэ элбэх түбүккэ түһэрбитэ. Тылдьыкка нууччалыы тыллары киллэрэргэ дуу, киллэрбэккэ дуу диэҥҥэ салаа мунньаҕар “ыарахан соҕус” кэпсэтии буолбутун эмиэ бэркэ өйдүүбүн. Кэлин эмиэ бары биир түмүккэ кэлэн, сахалыы көрүҥү ылбыт эрэ тыллары киллэрэбит диэн буолбута. Тылдьыппытын кэлин тахсан бүппүтүн кэннэ көрдөххө, сахалыы эрэ тыллар киирбиттэрэ, дьиҥнээх саха тылдьыта буолан тахсыбыта киһини үөрдэр эрэ.
Бастакы туому салаа үлэһиттэрэ бары күргүөмүнэн түһэн үлэлээн, эрэдээксийэтигэр Владимир Дмитриевич Новосибирскайга “Наука” издательствоҕа бэйэтэ баран үлэлэһэн, былааннаммытын курдук 2004 сыллаахха Тылдьыппыт 1 туомун таһаарбыппыт. Институкка улахан сэргэхсийии, уруйдаһыы-айхаллаһыы бөҕө буолбута. Бастакы туому сүрэхтээһиҥҥэ университет үлэһитэ, филологическай наука кандидата И.П.Винокуров үөрэн-көтөн туран: “Муус хамсаата”, – диэн эппитэ өйбөр хатанан хаалбыт.

х х х

Тылдьыты оҥоруу унньуктаах уһун кэмигэр араас түгэннэр буолбуттара элбэх буоллаҕа дии. Онтон биир барыбытын да улаханнык долгуппут түгэни ахтан ааһыахпын баҕардым. Биһиги бастакы туоммутун 2004 сыллаахха илиибитигэр ыламмыт, саха тэҥэ суох сүргэбит көтөҕүллэн, иккис туоммутугар үлэлии-хамныы сырыттыбыт. Үлэбит түгэҕин көрөн, эрэдээксийэ үлэтэ хаалан, ол кэннэ бэчээккэ ыытаары сылдьар кэммит этэ. Онно киһи үөйбэтэх өттүттэн институкка хаһан да буолбатах, үлэбитин улаханнык харгыстыыр түктэри, сааттаах быһыы буолан турардаах. Ол биһиги үлэлиир хоспутуттан үлэбит түмүллэн турар көмпүүтэрэ биир түүн суох буолан хаалбыта буолар. Онон үлэлэммит үлэбит харгыстанар турукка киирбитэ. Биһиги хоспут аана сэгэйэн турарын харабынай көрөн, түүн үөһүн саҕана сэбиэдиссэйбитигэр эрийэн биллэрбит уонна кэлэн көрөрүгэр көрдөспүт. Владимир Дмитриевич оннук буолбут диэн кэргэнигэр этэн, институкка кэлээри оҥостубутугар кэргэнэ Мария Дмитриевна: “Итинник дьыала түргэнник быһаарыллыбат, мин барсабын», – диэн кэлсибит. Институкка кэлэн Владимир Дмитриевич лабарааннар хосторугар киирбитэ II-с туом түмүллэн турар, били соторутааҕыта Тылдьыт үлэтигэр анаан биэрбит “крутой” көмпүүтэрдэрэ суох. Оччолорго тэрилтэ харабынайдарын биир кииннээн үлэлэтэллэрэ. Ол иһин, харабынайдар салайааччыларыгар тыллаабыттара кэлэн, туох да улахан буолбатаҕын курдук туттан, остуол үрдүгэр олорон: “Булуохпут”, – дии тоһуйбут. Туох да миэрэ ылыллыа суоҕун өйдөөн, Владимир Дмитриевич массыынаҕа хаалбыт кэргэнигэр тахсан эппит. Харабынайдар салайааччылара кэлэн уоруу тахсыбыт сирин бэйэтэ көрбүтэ буола сырыттаҕына, Мария Дмитриевна тиийэн кэлэн, кэпсэтэн көрөн баран, туһа тахсыа суоҕун өйдөөн, докумуонун көрдөрбүтүгэр, киһитэ түптэ түрүлүөн үрдүгэр түһэн, оперативниктары ыҥыра охсон, ол түүнү быһа үлэлээбиттэр, көмпүүтэрдэрбитин, хоспут иһин барытын хара кыраасканан соппуттар этэ. Онон дьыала көбүтүллэн, силиэдэбэтэл ананан, түүн түннүгүнэн көмпүүтэри түһэрэн уорбут киһини тутаннар, кэлин сууттааннар, иккис туоммут былаан быһыытынан 2005 сыллаахха бэчээккэ барар кыахтаммыта. Кэлин процессоры төннөрбүт силиэдэбэтэл: “Тылдьыт таҕыстаҕына миэхэ бэлэхтээрин”, – диэбитин, бэлэхтээбэккэ сылдьабын диэн Владимир Дмитриевич мунчаарар курдук туттар этэ.
Аны үһүс тому үлэлээн бүтэрэн эрдэхпитинэ, тылдьыт тахсар тэтимин түргэтээри, институт салалтата саха тылын грамматикатыгар үлэлиир отделы барыларын биһиги отделбытыгар холбообуттара. Онон отделбыт отучча киһи буолбуппут, бүтүн тэрилтэ дьонун курдук буола түспүппүт. Ол, биллэн турар, салайар киһиэхэ эмиэ ыарахаттардаах буолара биллэр. Ол да буоллар, Владимир Дмитриевич үлэтин саҥаттан аттаран, биир да киһини үлэтэ суох хаалларбакка, барыларын кыахтарынан көрөн тылдьыт үлэтигэр туруортаабыта. Кинилэр сүнньүнэн IV уонна V туомнарга биһигини кытта биир салааҕа киирэн үлэлээбиттэрэ, 2008 сылтан туһунан грамматика отделын аспыттара, онон отделларыгар көспүттэрэ.
Саха тылын Улахан быһаарыылаах тылдьытын урут оҥоһуллубут хара үлэтин сөхсүтэн, саҥардан, ситэрэн, хат оҥорон бэчээккэ бэлэмниир кэммитигэр сүрүн уонна тирэх үлэһиттэрбит Петр Саввич Афанасьев бастакы туому эрэ илиитигэр тутан, унньулҕаннаах уһун үлэбит түмүгэ көстөн эрэриттэн сүргэтэ көтөҕүллэн үөрбүтэ-көппүтэ. Ити сыл кини ыарахан ыарыыттан олохтон туораахтаабыта. Биир идэлээхтэрэ кэлин үксүн кини оҥорбут ыстатыйалаах “С” буукуба бастакы чааһын VIII-с туому кини сырдык кэриэһигэр анаан таһаартарбыттара. Тылдьыты саҕаласпыт, Тылдьыт туһугар бэриниилээхтик үлэлээбит дьоммут А.С.Луковцев, В.И.Лиханов тылдьыттан туораабыттара үлэҕэ эмиэ охсуу этэ. Кинилэр бастакы да туоммутун көрбөтөхтөрө. А.С.Луковцев: “Биир эмэ туому сыттыктанан барбыт киһи” – диэн баҕа санаалааҕа. Онтон биир тирэхпит Гаврил Васильевич Попов Быһаарыылаах тылдьыт үс туомун илиитигэр ылан: “Киһи астынар үлэтэ” – диэн бэйэтэ саҕаласпыт үйэлээх үлэтинэн киэн туттаахтаабыта. Эмиэ ыарахан ыарыыттан олохтон туораан, Тылдьыт кэлиҥҥи туомнара тахсарыгар тиийбэтэҕэ. Кинилэр оннуларыгар лабараанынан үлэлиир кыргыттарбыт Ия Васильевна Аммосова, Надежда Матвеевна Васильева уонна Матрёна Дмитриевна Куличкина тылдьыт үлэтигэр сыһыарыллан, үлэлээн барбыттара. Онтон кэлин аспирантураны бүтэрбит, лабараан үлэтигэр сүрэхтэммит Елена Петровна Копыринаны уонна Лия Витальевна Роббегы тылдьыт үлэтигэр кыттыннарбыттара. Ол иһин, хас нэдиэлэ аайы тылдьыт үлэтин хаамыытын ырытыһан, дьүүллэһэн, эдэрдэри үөрэтэн, такайан тылдьыт оҥоһуутугар уһуйбуттара.
Бачча улахан, эппиэтинэстээх үлэбит эрэдээктэрдэрэ: филологическай наука кандидаттара Н.Н. Васильева, В.Д.Монастырёв, А.Г.Нелунов этилэр. Кылаабынай эрэдээктэринэн филологическай наука дуоктора, профессор П.А. Слепцов, Новосибирскайтан “Наука” издательство эрэдээктэрэ Е.В. Егоров үлэлээбиттэрэ. Тылдьыт туомун бүтэрэн баран Новосибирскайга “Наука” издательствотыгар ыыталлара. Онтон издательство эрэдээктэрэ көрбүтүн кэннэ, манна кэлэн тылдьыты олох саҥаттан эмиэ эрэдээктэрдэр түүннэри олорон көрөллөрө. Кэлин төрдүс туомтан Тылдьыт бүтүөр диэри Новосибирскай “Наука” издательствота, эрэдээктэрбитин уларытан, эдэр кыыһы Дайнеко Татьяна Владимировнаны анаабыттара. Тылдьыт үлэтигэр үчүгэй эрэдээктэргэ (майгытынан эмиэ) түбэһии эмиэ үлэ түмүктээх буолуутун кэрэһитэ диир арааһа сөп буолуо. Эрэдээктэргэ даҕаны, отделбыт үлэһиттэригэр даҕаны киһи быһыытынан үчүгэй, үлэһит буолан, 12 сыл устата сыл аайы кэлэн уончалыы хонукка эмиэ түүнү-күнү билбэккэ, үөрэ-көтө (быыһыгар сынньана түһэн) үлэлииллэрэ. Онон эрэдээктэрдэрбит, үөһэ этиллибитин курдук, халбаҥнаабат биир бөлөҕүнэн үлэлээбиттэрэ. Кинилэргэ биһиги отделга үлэлии кэлбит Наталья Иннокентьевна Попова үһүс туомтан нууччалыы тиэкискэ эрэдээктэрдээн бэһиэ буолан тылдьыты бүтэрбиттэрэ.
Ону тэҥэ ити үлэбит кэмигэр түөрт киһи Надежда Матвеевна, Екатерина Васильевна, Елена Петровна уонна Лия Витальевна улахан үлэттэн бириэмэ аттарынан, наука кандидата буола үүммүттэрэ. Владимир Дмитриевич Надежда Николаевналыын оҥорбут былааннара хоһун ааныгар үлэбит бүтүөр диэри ыйанан турбута.
Бу үлэни саҕалааһыҥҥа Петр Алексеевич Слепцов 1972 сыллаахха быһаарыылаах тылдьыты оҥорор отдел туруорсан астарбыта улахан төһүү буолбута. Кини саха тылын быһаарыылаах тылдьыта атаҕар туруутун, бастакы словаристар үлэлэрин иилээн-саҕалаан, сүүрбэ алта сыл устата отделы салайан үлэлэппитэ, бэйэтэ тылдьыт бүтүөр диэри тылдьыкка үлэлэспитэ. Кинини үөрэнээччитэ Владимир Иванович Лиханов солбуйбута. Владимир Иванович 1998 сылтан 2003 сылга диэри Быһаарыылаах тылдыт үлэһиттэрин салайбыта.
Онтон Тылдьыт биир саамай улахан эппиэттээх үлэтин, Владимир Дмитриевич 2003 сылтан ылсан, уон биэс сыл сэбиэдиссэйдээн уон биэс туому былааннаабытын курдук, 2018 сыллаахха бүтэртэрбитэ. Онон араас көлүөнэ дьоно үлэлээн, сөптөөх, баҕалаах каадырдар бэркэ түмсэн, таҥыллан түөрт уон алта сыл устата үлэлэнэн, аҕыйах ахсааннаах саха норуотун тылын баайа толорутук уон биэс туомҥа түмүллэн, түүр тылларыгар өссө да тэнийэ илик икки тыллаах тылдьыт буолан, 2018 сыллаахха бэчээттэнэн күн сирин көрбүтэ.
Онон саха чулуу уола, сэбиэскэй былааһы олохтоспут салайааччыта, бастакы тыл учуонайа, биһиги институппут бастакы дириэктэрэ Платон Алексеевич Ойуунускай баҕарбыт ыра санаата туолан, дьэ, олоххо киирбитэ.
Бу үлэҕэ олохторун анаан, үйэлэрин моҥоон, олох араас ыарахан кэмнэриттэн да чаҕыйбакка үлэлээбит дьон ааттара Быһаарыылаах тылдьыт титульнай лииһигэр суруллан, үйэлэргэ сүппэт өйдөбүнньүккэ киирдэхтэрэ.
“Саха тылын Быһаарыылаах улахан тылдьыта” толору бэчээттэнэн, быһаарыллыбыт тыла нууччалыы тылбаастаах буолан, түүр тыллаах омуктар сэргээн уруйдуу көрсүбүттэрэ. Ол курдук, казахтар учуонайдара Быһаарыылаах тылдьыт үлэһиттэрин барыларын ыҥыран ыалдьыттатан, Тылдьыты сүрэхтээн, казахтыы таҥас таҥыннаран, дьоруойдары көрсөрдүү бочуоттаан, наҕараадалаан маанылаабыттара. Кинилэр: «Эһиги сүдү үлэни үлэлээн, саха норуотун тыла үйэлэргэ өлбөт кэскилин түстээтигит, түүр тылларыгар улахан холобуру көрдөрдүгүт» – диэн үрдүктүк сыаналаабыттара. Дойду иһитиннэрэр-биллэрэр ханааллара киэҥник сырдаппыттара, хаһыаттарыгар да суруйбуттара. Тылдьыт кылаабынай эрэдээктэрин П.А.Слепцову Казахстан Бырабыыталыстыбатын “Хранитель родного языка” диэн кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадалаабыттара. Туурактар билэннэр эмиэ ыҥырбыттара да, хамсык ыарыыта туран барбатахтара.
Биллэн турар, дойдубутугар хаһыатынан суруйан, тэлэбиидьэннийэҕэ биэрэн уонна Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр турар «Опера уонна балет” тыйаатырыгар 2020 сыллаахха судаарыстыбаннай таһымнаах улахан сүрэхтээһин тэриллибитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыытылыстыбатын дьаһалтата, куорат салалтата хас биирдиибитигэр наҕараадалары, “Махтал” суруктары туттартаабыта. Тылдьыт биэс эрэдээктэригэр Н.Н.Васильеваҕа, В.Д.Монастырёвка, А.Г.Нелуновка, Н.И. Поповаҕа уонна Т.В.Дайнекоҕа Өрөспүүбүлүкэ саамай үрдүкү Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэтэ туттарыллыбыта. Кылаабынай эрэдээктэрбитигэр Петр Алексеевич Слепцовка Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү наҕараадата «Полярная звезда» уордьан туттарыллыбыта.
Бу сүдү үлэ түмүгүн саҕаласпыт уонна бүтүөр диэри үлэлэспит дьонтон П.А.Слепцов уонна А.Г.Нелунов үөрүү өрөгөйүн үллэстибит дьоллоохтор. Анатолий Гаврильевич тылдьыты оҥорооччулар эмиэ саҥа улахан монгуоллары кытта бырайыактарыгар ылсан үлэлэһэ сылдьан, хамсык ыарыыга ылларан, 2021 сыллаахха хомолтолоохтук олохтон туораабыта.
Аҕа саастаах биир идэлээхтэрэ ыра оҥостубут, саха норуотугар эрэ ананар, сахалыы эрэ быһаарыылаах, туттарга тэттик, биир туомнаах тылдьыты хаалбыт лексикографтар бэлэмнээн, кинилэргэ анаан анал суруктаан, бэчээккэ ыыппыттара. Ол эмиэ кырата суох үлэ быйыл сыл бүтүүтэ Новосибирскай куоракка бэчээттэнэн тахсыахтаах.
Ону таһынан, үлэ өссө тэтимирэн, дириҥээн Владимир Дмитриевич салалтатынан монгуоллары кытта биир эмиэ улахан 6 туомнаах буолуохтаах, тылбыт, норуоппут устуоруйатыгар туох эмэ саҥаны этиэхтээх “Монгуоллуу-нууччалыы-сахалыы” бырайыак оҥоһулла сылдьар. Быйыл бастакы туома бүтүөхтээх. Онон тылдьыт үлэтэ өссө кэҥээн, далааһыннанан, салҕанан баран иһэр диэн этэн туран, суруйуубун түмүктүөхпүн баҕарабын.
Онтон мин тус бэйэм, бу үйэлэри уҥуордуур, кэлэр көлүөнэлэргэ анаммыт уон биэс туомнаах “Саха тылын Улахан быһаарыылаах тылдьытыгар” кыттыгастаахпыттан, олоҕум үтүө күннэрин онно анаабыппыттан, үтүөкэннээх дьону кытта алтыһан отут тоҕус сыл бииргэ үлэлээбиппиттэн бэйэбин олус дьоллоох киһинэн ааҕынабын уонна түмүкпэр, көстөрүн курдук, хайа баҕарар улахан үлэ хайдах былааннанар да, түмүгэ эмиэ оннук буолар диэн өссө биирдэ чиҥэтэн биэриэхпин баҕарабын.