Уон үстээхпиттэн балыксыттаабытым

Улуу Кыайыы 80 сылынан уоттаах сэрии толоонугар, ыраах тыылга да бэйэлэрин олохторун кэрэйбэккэ сэриилэһэн, охтон түһүөхтэригэр диэри туруулаһан кэлбит ытык аҕа көлүөнэ дьоммут туһунан туох көстөрүнэн, тугу буларбытынан ахтан-санаан ааһар, кинилэртэн хаалбыт ахтыыларын устуоруйа тыыннаах чахчытын быһыытынан хаһыат көмөтүнэн аныгы көлүөнэ сахаларга тириэрдэр, кэпсиир эбээһинэстээхпит, аныгы хаһыатчыттар.

Бу нүөмэргэ эрэдээксийэбит архыыбыттан сэрии кэмигэр Чурапчы холкуостарын фронт туһатыгар диэн бэлиитикэлээн хоту оройуоннарга балык булдугар ыыталаан, тыһыынчанан суорума суолламмыттартан ордон хаалбыттартан биирдэстэрэ, тыыл, үлэ бэтэрээнэ Елена Дьячковская диэн илии баттааһыннаах, 90‑с сылларга ыыппыт хараастыылаах ахтыытын туран бэчээттиибит.

Хоту муора кытылыгар, аһаҕас туундараҕа

1942 сыл сайыныгар эрдэ, оччотооҕуга балык бултааһынын тэрийэр өрөспүүбүлүкэтээҕи салалта дьаһалынан, фашистскай Германияны утары охсуһар Кыһыл Аармыйаҕа аһынан-үөлүнэн көмөлөһөр соруктаах хотугу оройуоннарга балыксыттар биригээдэлэрин тэрийии, дьону онно ыытыы саҕаламмыта. Итинник сыаллаах, 40‑ча хаһаайыстыбалаах “За Родину!” диэн артыалга үксэ кырдьаҕастар, дьахталлар киирэн, туох-баар оҕолорун-урууларын илдьэ Өлүөнэ өрүһү таҥнары устубуппут.

Балыктаабыппыт маҥнайгы сылыгар саҥардыы чороччу улаатан эрэр тулаайах кыыс улахан дьоҥҥо илии-атах буоларым. Онтон нөҥүө сылыгар, 13 саастаахпыттан, кинилэри кытта тэҥҥэ туран-олорон, уу хааһы буһарынар нуорма бурдуктанан, балыксыт аатын ылбытым. Билэрим диэн, убайым Федор Филиппов этэ. Билигин өйдүүрбүнэн, бырабылыанньа бэрэссэдээтэлэ И. И. Портнягины, кини солбуйааччыларын П. Н. Габышевы, Н. Н. Харитоновы, И. Е. Андросовы, хоту сиргэ бииргэ айаннаан тиийбит артыалбыт хоһуун дьонун М. В. Посельскаяны, М. Матвееваны, В. Харитонованы, кэлин мин кэргэннии буолбут Афанасий Дьячковскайы, бэрт элбэх үтүөнү оҥорбут, көмө-тирэх буолан абыраабыт В. Кириллини-Байанай оҕонньору, Ноевтары билигин да умнубаппын.

Аттанарбытыгар ол-бу малы-салы, таҥаһы-сабы ылымаҥ диэн дьаһал баара. Бэлэм дьиэҕэ-уокка, быһата, иһитигэр-хомуоһугар, таҥнар таҥаспытыгар тиийэ барыта бэлэмҥэ тиийэҕит диэн буолбута. Итиччэ ыраах сиргэ айанныахтаах дьон хомунар да болдьохпут түптэ-түрүлүөн үрдүгэр түһэрии этэ. Аны оннук устан истэхпитинэ, Тиит Арыы диэн сиргэ таҥнары сүөкээн кэбистилэр. Чыыста бары, этэргэ дылы, кыһыл кумаҕынан тибэ турар кытылга тигистибит. Сыгынньах сыыр үрдүгэр балааккабытын тардынан олордубут. Өлүөнэ өрүскэ түһэр сирилэс тыалга үксүбүт атах сыгынньахпыт.Түүнүн сиргэ ыгыта симсэн сытан, сайыҥҥы кылгас түүҥҥэ утуйбута буолан ыларбыт.

Литовецтары, ньиэмэстэри, финнэри кытта тэҥҥэ тутан…

Оччолорго “Пятилетка” диэн борохуот баарсатыгар инньэ Прибалтикаттан литовецтары, Поволжьеттан ньиэмэстэри, өссө финнэри Хотугу Муустаах муора уораҕайыгар сыылкаҕа тобус-толору симэн илдьэ иһэллэр эбит. Тыһыынчанан көстөөх сиртэн күүс өттүнэн үүрүллэн иһэр сүүһүнэн дьон харахтарын уутун көрөр, кинилэр аймалҕаннарын истэр дьулаан суол этэ.

Биһигини кинилэри кытта тэҥҥэ тутан, хайа да кытылга үктэннэрбэккэ, өрүһү таҥнары, онтон аһаран Муустаах муоранан уһуннардылар. Онно “Якутия” диэн борохуокка соһуллар лиҥкинэс, тымныынан хаарыйар тимир баарсаҕа симиллэн айаннаатыбыт. Аллараа Дьааҥыга Куоҕастаахха тигистибит. Аны Дьааҥы өрүһү өксөттүлэр. Тиийиэхтээх сирбит — Талах Арыы. Ыраас туундараҕа били эрэннэрбит дьиэлэрэ, туттар, бултуур сэппит-сэбиргэлбит ааттаах мэлигир. Олохтоох эбээннэр сүбэлэринэн халаан уута аҕалбыт, муора таһымнаан кытылга быраҕаттаабыт мастарын санныбытынан таһан балаҕаҥҥа моһуоннаах улахан бараак дьиэни туттубуппут, тимир оһох туруорунан, бадараанынан сыбаан, сир кырсынан симэн, лыппыыска курдук хааланан олорбуппут.

Кыайыы туһа диэн

Бастаан утаа үтүллүбүт илими барытын дьиэҕэ соһон таһааран, дьахталлар балыгын ичигэстиир этибит. Онтон эрэй үөрэтэн ойбоҥҥо кыс хаар ортотугар бултаабыппыт сыыһын ылҕаан ылар буолбуппут. Итинник эрэйдэнэн тириэрдиллибит сорудаҕы син торумнатан сыл тахсыбыпыт, сыралаһан сылдьыбыппыт. Чычырбас нуорма бурдугунан хааһы оҥостон үссэнэрбит. Балык диэни бултуйбут эрэ күммүтүгэр, биирдэ эмит буһарынарбыт. Хас эмэ хонукка үрэн сирилэтэр буурҕа түстэҕинэ, дьиэбититтэн быкпаппыт. Ол күннэргэ муҥха, илим абырахтыыбыт, биитэр саҥаны оҥостобут.

1943 сыллаахха аллараа Талаҕаҥҥа көһөн киирбиппит. Кыһынын биригээдэ 15‑кэ тиийэр, сайынын 8‑тыы киһилээх өрүскэ киирээччи. Маһынан уһанар оҕонньоттор кэлин оҥочолору оҥорон абыраабыттара. Сааһын, сайынын балык оннук өлгөмнүк тахсыбат. Күһүн муораттан өрүһү өрө устара хойдор. Онно халҕаһалыы анньыбыт кыдьымаҕы туора анньа-анньа балыктаан муҥнанарбыт. Муус уйар буолла да, хараҥаттан хараҥаҕа сылдьан сыра-сылба баранара. Муҥханан биирдэ түһэр туонаҕа 70 ойбону, икки чардааты алларарбыт. Муус чарааһыгар күҥҥэ иккитэ-үстэ түһэрэрбит. Сааһын, муус 2 миэтэрэ халыҥаатаҕына, үс күнү быһа тура тэбинэн тэһэн баран, муҥханы биирдэ эрэ түһэрэрбит. Саас ырбыыга эмиэ балыктыырбыт.

Муҥхабытын, туттар тэрилбитин, бултаабыт балыкпытын салаасканан соһон, санныбытыгар сүгэн таһарбыт. Хоту муора кытылыгар, аһаҕас туундараҕа диэтэххэ, туох да күттүөннээх таҥас-сап диэн мэлигир эрэйдээхтэр хайдах тулуйан ол сыллары туораабыппытын саныы-саныы бэйэм да бэккиһиибин. Биэрбит тылы толоруу, дьиссипилиинэ кытаанаҕа, бары биир киһи курдук өйөһөн-өйөнсөн, кыайыы туһугар бэйэни да харыстамматтык үлэлээммит ол дьулаан дьыллары туораатахпыт. Ол эрээри тымныйан ыалдьан тыыннара быстыбыттар, ууга былдьаммыттар, мунан буурҕаҕа баттатан тоҥон өлбүттэр да бааллара. Ыарахан үлэ, ас-таҥас татыма миигин эмиэ хаарыйбыта. Оруобуна уон сылы быһа ол тыйыс айылҕалаах дойду балыксытынан сылдьыбытым уонна доруобуйам мөлтөөн дойдубар төннүбүтүм.

Биһиги биригээдэ өрүскэ, муораҕа балыктыырын тэҥэ, аны туундара кылааннаах кырсатын сонордоһор, муораҕа ньиэрпэ кыылы бултаһар хоһуун дьоннордоммуппут. Оннук ботуччу хамнаһа суох да эрээрибит, сыллата оборуона сойуомугар хастыы эмэ мөһөөхтөөҕү сурутарбыт. Биһиги артыалбыт былаанын толороро, эбэһээтэлистибэтин куоһарара, өрүүтүн хайҕалга сылдьар этибит.

Ону мин тиксибит наҕараадаларым да чиҥэтэн, бигэргэтэн биэрэллэр дии саныыбын. Ол курдук мин аатым Бүтүн Сойуустааҕы Балык бырамыысыланнаһын наркоматын Бочуотун кинигэтигэр икки төгүл, 1944 уонна 1945 сылларга субуруччу киллэриллэн турар. Ньиэмэс фашистарын урусхаллааһыҥҥа тыылга үлэ фронугар күүрээннээх үлэм “1941–1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн бэлиэтэммитэ.

Елена Дьячковская, тыыл, үлэ бэтэрээнэ.

Чурапчы.