Ураал тыллаах омуктар өбүгэлэрэ Саха сиригэр олорбуттара дуо?

Финн-угордар киирэр ураал тыллаах омуктар бэрэстэбиитэллэрин өбүгэлэрэ 4,5 тыһыынча сыл анараа өттүгэр, хойукку неолит уонна бронза үйэтигэр, билиҥҥи Саха сирин сириттэн-уотуттан Ураалга көспүттэр.

Бу туһунан ТАСС-ка «Nature» сурунаалга бэчээттэммит норуоттар икки ардыларынааҕы чинчийии кыттыгас ааптара, РНА СС Археология уонна этнография институтун улахан научнай үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктикатааҕы научнай-чинчийэр киинин бастыҥ научнай үлэһитэ Виктор Дьяконов иһитиннэрэр.

Ураал уонна енисей омуктарын төрүттэрин туһунан ыстатыйаҕа мезолиттан (11 тыһ. сыл кэриҥэ анараа өттүттэн) саҕалаан бронза үйэтигэр (4 тыһ. сыл кэриҥэ анараа өттүгэр) диэри Хотугу Евразияҕа олорбут 180 киһи ДНК-тын толору геномнаах секвенированиета (ырытыыта) көрдөрүлүннэ. Дьон геномнарын арыйыы хойукку неолит уонна бронза үйэтигэр геннар Илин Сибииртэн арҕаа диэки биллэрдик хамсаабыттарын бигэргэтэр.

«Саха сирин хас да былыргы көмүүлэриттэн ылыллыбыт матырыйааллар олус суолталаах буолан таҕыстылар. Илин Сибиир сиригэр-уотугар неолит бүтүүтүгэр уонна бронза үйэтигэр олоро сылдьыбыт дьон арҕаа барбыттар уонна ураал тыллаах омуктара төрүттэнэллэригэр быһаарылынна», — диэтэ Дьяконов.

Учуонай чуолкайдаабытынан, билиҥҥи ураал тыллаахтар ортолоругар үгүстүк көстөр Y-хромосомалаах N гаплогруппа субкладалардаах, хойукку неолит-бронза үйэтинээҕи Саха сирин нэһилиэнньэтин геннэрин илдьэ сылдьааччылар 4,5 тыһыынча сыл анараа өттүгэр Илин Сибииртэн Киин уонна Арҕаа Сибииргэ тарҕаммыттар. Онно кинилэр Евразия палеометалл эпохатын саамай бөдөҥ транскултуурунай феноменынан буолар сейминскэй-турбинскай металлургиялаах пааматынньыктар үөскээһиннэригэр кыттыспыттар.

Былыргы култуура нэһилиэстибэтэ

Кини эбэн эппитинэн, археологтар Чукоткаттан саҕалаан Фенноскандияҕа тиийэ Хотугу Евразия үгүс сирдэригэр көстөр вафельнай  керамика көстүүлэригэр олоҕуран, Илин Сибиир хойукку неолитын уонна бронза үйэтин нэһилиэнньэтэ Циркумполярнай эргимтэ устун хайдах эрэ миграциялыы уонна көһө сылдьыахтарын сөп диэн өрдөөҕүттэн сабаҕалыыллара.

«Маны Кольскай арыы Оленеостровскай уҥуоҕун уонна Халыма алын тардыытыгар баар Родинка көмүүтүн таҥаһыгар-сабыгар уонна сиэригэр-туомугар баар дьикти маарыннаһыылар эмиэ бигэргэтэр курдук этилэр», — диэн бэлиэтээтэ устуоруйа билимин хандьыдаата. Кини этэринэн, сэбиэскэй археолог Алексей Окладников өссө 1940-с сылларга Саха сирин хойукку неолитын вафельнай керамиката ыраах арҕаа дойдуларга көстөрүгэр болҕомтотун уурбута.

«Ленинградтааҕы археолог Леонид Хлобыстин ымыйахтаах култууратын вафельнай керамиката Таймыырга, Арҕаа Сибииргэ, Ураал кыраныыссатыгар көстөрүн бэлиэтиирэ», — диэн археолог эбэн эттэ.

«Археологтар хотунан маннык хамсааһын баар буолуон сөп диэн сабаҕалыыллара, ол эрээри ону дакаастыахха наада этэ. Дакаастабыл быһыытынан археологическай уонна антропологическай матырыйааллар аҕалыллаллара. Билигин онно эбии палеогенетическэй матырыйаал баар буолла», — дии саныыр кини.

Учуонай этэринэн, билиҥҥи Саха сиригэр хаалбыт былыргы бөлөх сыдьааннарынан дьүкээгирдэр буолуохтарын сөп, кинилэр тыллара ураал бөлөҕөр киирэр. «Анаалыс дьүкээгирдэр ураал тылларын самодийскай бөлөҕөр киирэр нганасааннары кытта генетическэй өттүнэн саамай чугастарын көрдөрдө», — диэтэ Дьяконов.

Миграция икки долгуна

Ураал тылларыттан ураты, учуонайдар енисей тылларын кытта сибээстээх иккис бөдөҥ салааны арааран бэлиэтээтилэр. Бу бөлөххө, чуолаан, Орто Сибииргэ баар аҕыйах ахсааннаах омукка хаалан хаалбыт кет тыла киирэр. Генетическэй маркеры илдьэ сылдьааччылар 5,1–3,6 тыһ. сыл анараа өттүгэр Байкаал таһыгар уонна Енисейгэ олорбуттара уонна генетическэй өттүнэн Сибиир уонна Уһук Илин былыргы булчуттарыгар ордук чугастара бэлиэтэнэр.

Чинчийиигэ генетическэй маркердар Хотугу Америка төрүт омуктарыгар — эскимостарга, алеуттарга, на-дене тыллаах бөлөх индеецтэрин этно-эрэгийиэннээҕи уопсастыбаларыгар, ол иһигэр атабааскаларга көстөллөрө ыйыллар.

«Америкаҕа бастаан мууһуруу кэмигэр, Алясканы уонна Чукотканы холбуур Беринг кураанах сиринэн суол баар эрдэҕинэ, биһиги палеолит култуураларбыт бэрэстэбиитэллэрэ олохсуйбуттара. Оттон хойукку көһүү долгуна, Беринг силбэһиитэ баар кэмигэр, Саха сирин неолитын белкачи култууратын кытта сибээстээх буолуон сөп. Урут маны археологическай матырыйаалынан — керамиканан, таас сэбинэн-сэбиргэлинэн көрөн билиэххэ сөп эбит буоллаҕына, билигин генетиканан эмиэ», — диэн бэлиэтээтэ кини.