Умнуллубат айан

Дойду сурахтаах, алаас ааттаах… Сахабыт сирэ барахсан киэҥ сиринэн тайаан сытар. Хас биирдии дойду барыта тус-туспа устуоруйалаах, дьикти-кэрэ сирдэрдээх.

Олортон биирдэстэрэ Үөһээ Дьааҥы Элгэһигэр баар Киһилээх хайа буолар. Быйыл “Аар Куйаар” саха төрүт үгэһин, дьарыгын тарҕатааччылар Монголияҕа Шамбала диэн ытык сири көрөн кэлбиппит. Бу дойдуттан кэлээт, икки ый ааспытын кэннэ кулун тутар бүтэһик күннэригэр Нуона Архан уонна Сүргэн Лөкөөрүн көҕүлээммит, Хоту дойду Шамбалатыгар Киһилээх хайаҕа туристары илдьэ ыалдьыттаан, сүгүрүйэн, махтанан кэллибит. Айаммыт туһунан сырдатан суруйдахпытына маннык.

Кулун тутар 24 күнүгэр Ньурба куораттан хомуллан айааннаатыбыт, аара Бүлүү куораттан айынньыппытын ыллыбыт. Эдьигээнтэн, Намтан барыахтаах дьоммут Дьокуускай куоракка күүттүлэр. Киэһэ сөпкө тиийэн дьоммутун ылаттаан баран Чурапчы Хатылытыгар атаспыт , мас ууhа Вячеслав Барашков спорт уораҕайыгар утуйар, сынньанар сирбитин бэлэмнээн көрүстэ. Сарсыҥҥытыгар Чурапчы улууһун түмэллэрин астына-дуоһуйа көрдүбүт, дириҥ историяларын билистибит, Хатылыга баар “Чурапчы көһөрүллүүтүн” туһунан түмэлгэ сылдьан баран наһаа долгуйдубут, оччотооҕу дьону-сэргэни улаханнык аһынныбыт уонна хорсун быһыыларын киэн тутта санаатыбыт. Бу дойду дьоно дойдуларын историяларын, ааттаах-суоллаах дьонун дириҥэтэн үөрэтэн, историяҕа хаалларан иһэллэрэ астык. Түмэллэргэ сылдьыы кэнниттэн Хатылы баһылыга Вячеслав Егоров саха төрүт итэҕэлин тула сэһэргэстэ, Чурапчы Олоҥхотун ыһыаҕа ыытыллар сирин көрдөрдө, сүбэ-ама ылла.

Киһилээх Хайабытыгар кулун турар 27 күнүгэр тиийдибит. Айылҕаттан айдарыылаах кыыстара, “Эйгэ” турбааза салайааччыта Туйаара — Тыаһаана уонна асчыт, күөсчүт Мария Романовна уһун остуол муҥунан толору астаах көрүстүлэр. Бу дойду историятын, хайаҕа ыттыы туһунан билиһиннэрдилэр, биэс көһү бурааннарынан айанныырга сэрэхтээх буолуу туһунан эттилэр, иһитиннэрии үлэтин ыыттылар.
Дьэ, Ытык түбэҕэ, Хоту дойду Шамбалатыгар ыттыы , айан кэмэ үүннэ. Сүрэхпит барахсан айылҕа айбыт кэрэтин көрөөрү мөхсөр, долгуйар…

Бурааннарбытынан айаннаатыбыт, аартык сирдэргэ тохтоон алаадьынан күндүлээтибит, оҕуруонан симээтибит. Үөһэ үрдүк хайаны сорохтор аарааҥҥа дылы сатыылаан, дабайан таҕыстыбыт. Тахсан иһэн уҥа диэки көрбүтүҥ Куйаар дьоно уун-утары көрөн тураллар. Эчи улахаттарын, эчи сүдүлэрин, эчи кэрэлэрин… Бастаан утаа өбүгэ, үс кут таастарынан сырыттыбыт. Олох ураты эйгэ. Биир кэм сөҕөҕүн, махтайаҕын… Дьэ кимнээхпитин билиһиннэрэн баран ытык хайаларынан, таастарынан тарҕастыбыт. Хас биирдии киһи бэйэбит туһугар, дьонун туһугар уонна айылҕа туһугар үлэлээтибит, көрдөстүбүт, махтанныбыт. Сирдьиппит кэпсииринэн урут бу дойдуга Элгэс уонна Адыаччы баһылыктара сир көрдөөн үөһэ хайаҕа тахсыбыттар. Иккиэн айылҕаттан айдарыылаах улахан ойуун дьон буолан биэрбиттэр, ол аллараа көстөр күөлү үүтүнэн толоруом диэн биирдэстэрэ киһиргиир былаастаах эппит, биирдэстэрэ оччону истэн баран “Өскөтүн үс күн иһигэр күөлү үүтүнэн толорботоххуна манна баар дьонун таас буолуохтара” диэбит. Үс күн устата күөлү үүтүнэн толорбуттар, дьоно хайаттан түһэн иһэн тааска кубулуйбуттар… итинник историялаах эбит. Ол эрэн бу ытык сиргэ үктэнэн туран орто дойду оҥоһуллуута көстөн кэлэр. Хайдах ол оҥоһуллубут эбит диир буоллаххытына маннык остуоруйа айыллан тахсыбыта. Уруут-урут, былыыр-былыр орто дойду уунан көрөн турдаҕына, уотунан уһааран сыттаҕына үөһэ дойдуттан киһи курдук быһыылаах улахан дьону түһэрбиттэр. Бу дьон олох тутулун айан таһаарыахтаахтар эбит, ол иһин бүтүн планета үрдүнэн тарҕаммыттар уонна ким табалары, ким хайалары, ким балыктары айан-тутан киирэн барбыттар. Сорохтор бэйэлэрин курдук быһыылаах дьону айбыттар. Орто дойду тутулун 7 күн иһигэр айбыттар. Сэттис күннэригэр кэлбит сирдэригэр очуос чыпчаалларыгар тахсыбыттар, сорохтор кэлбит сирдэригэр көппүттэр, сорохтор айбыттарын-туппуттарын харыһыйан арчылыы-араҥаччылыы, көрө-истэ туруохпут диэн киһи баарын устатыгар орто дойдуга хаалбыттар… итинник ис хоһоонноох остуоруйа айыллан тахсыбыта. Киһилээх хайа туһунан элбэҕи ааҕыах, истэн эрэ билиэх кэриэтэ бэйэҕит баран кэлиҥ диэн сүбэлиибит, истибиттээҕэр биирдэ көрбүтүҥ ордук.

Элгэс барахсан дьоно-сэргэтэ элэккэйдэрэ, кэпсэтинньэҥнэрэ, тыытыллыбатах айылҕата киһи кутун үөрдэр-көтүтэр. Салгыы саха сирин Аляскатыгар Хаандыга “ОДО” этнокомплексыгар айаннаатыбыт. Үрдүк хайалар, кэрэ көстүү сөҕүмэр, сөхтөрөр. Чахчы даҕаны Аляска диэни интэриниэккэ көрдөххүнэ кыраһыабайа сүрдээх, ол эрээри аатырдар Аляскабыт туох баар кэрэтэ ОДО-ҕа баар эбит. Онон дьоммут-сэргэбит Алясканы ОДО-ттан булуоххут диэн этэбит.

Бу ытык дойдуларынан илдьэ сылдьыбыт суоппардарбытыгар Алексейдарга уонна Эдикка улахан махтал буолуохтун! Уопуттаах суоппардар буолаҥҥыт итиччэ ыраах дойдуга тиэрдэҥҥит дьиэбитин буллардаххыт! Маны таһынан айанньыттарбытыгар өссө да айар-тутар суолгут аһаҕас буоллун, айылҕа кэрэтин таптыы туруҥ диэн баҕа санаабытын тиэрдэбит. Онтон саҥа саҕалыыр айанньыттар дойдугутун таптааҥ, ханна да буолларгыт, ханна да тиийдэргит махталлаах буолуҥ диэн ыҥырабыт!

Андрей Сивцев — Сүргэн Лөкөөрүн

Лилия Васильева хаартыскаларга түһэриитэ