Ураты суолу-ииһи көрдүүр Лена Оленова

Соторутааҕыта Олоҥхо тыйаатыра 18-с сезонун былыргы гректэр номохторугар олоҕурбут «Орфей уонна Эвридика» олоҥхо-испэктээгинэн арыйбыта.
Олус хорсун холонуулардаах, үгүс көрөөччү сөҕүүтүн-махтайыытын уонна биһирэбилин ылбыт туруоруу режиссерун, Олоҥхо тыйаатырын артыыһын Лена Оленованы кытары сэһэргэстибит.

-Мин Дьокуускай куорат 31 нүөмэрдээх оскуолатын бүтэрбитим. 8-с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала Людмила Федоровна Молукова оскуолаҕа «Мичил» диэн тыйаатыр куруһуогун салайан үлэлэппитэ. Биир үтүө күн Былатыан Ойуунускай «Кыһыл Ойуун» испэктээгиттэн быһа тардыылары туруорарын туһунан эппитэ. Сүрүн оруолу толоруохтаах кылааһынньыгым эрэпэтииссийэҕэ кэлбэтэҕиттэн хомойбута. Ол гынан баран, иннин хоту баран иһэр идэлээх буолан, атын «артыыһынан» солбуйарга быһаарыммыта. Уолаттары көрүтэлээн баран эмискэ: «Лена, эн боруобаланан көр», -– диэн соһуппута. Бастакы холонуубуттан хайдах эрэ табыллыбыта. Онтон ыла «Кыһыл Ойууну» оскуолабытыгар көрдөрбүппүт, өрөспүүбүлүкэ куонкурустарыгар кыттыбыппыт, бастакы миэстэни ылбыт кэмнэрдээх этибит. Тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан, Литература мусуойугар көрдөрбүппүтүгэр Б.Ойуунускай кыыһа Сардаана Платоновна: «Бу кыыс инникитин талааннаах артыыс буолсу», -– диэн алгыс кэриэтэ эппит эбит.
Дыраама куруһуогун сэргэ, саха литературатын, суруйааччылары чинчийэн үөрэтэрбит. Онон саха литературатыгар миигин сыһыарбыт «буруйдаах» Людмила Федоровнаҕа олус махтанабын. Филолог буолар баҕалаах оскуолабын бүтэрбитим. Омук тылыгар эмиэ үчүгэй буоламмын, тылбаасчыт үөрэҕэр туттарсан көрбүтүм. Ол эрээри, учууталым Култуура уонна ускуустуба Арктикатааҕы судаарыстыбаннай институгар сүүмэрдээһин буола турарын, сотору аһыллыахтаах Олоҥхо тыйаатырыгар артыыстары бэлэмнииллэрин туһунан кэпсээбитэ. Учууталым мин ийэм Мария Соболевалыын турунаннар, монологпун, хоһооммун бэлэмнээбиппит. Ити 2006 сыллаахха этэ, оччолорго биир миэстэҕэ 400-чэ оҕо курдук туттарсыбыта. Мин хас да түһүмэҕи ааһаммын, үөрэххэ ылыллыбытым. Кыра эрдэхпиттэн тэлэбиисэргэ, култуура тэрээһиннэригэр, сыана кэтэҕэр көрөр, ытыктыыр-убаастыыр Степанида уонна Андрей Борисовтарга, Ефим Степановка, Герасим Васильевка уо.д.а. үөрэнэр дьол тиксибитигэр дьылҕабар махтаммытым. Онтон Саха тыйаатырын саҥа дьиэтэ хараҕым далыгар тутуллубута диэххэ сөп. Дьиэбит итинтэн чугас буолан, кырабыаһай да тыйаатыр тутуллан эрэр диэн наһаа ымсыыра көрөрүм.
Доллоһутар тойугу соччо сатаабат куорат оҕотун Степанида Ильинична бу сыллар тухары, күн бүгүҥҥэ диэри үөрэтэ, уһуйа сылдьар. Ийэм өттүттэн Ноорой Ыстапаанаптар диэн олоҥхоһуттар бааллар, аҕам өттүттэн эһээм оһуохайдьыт. Ити курдук, суолум арыллан барбыта.
Степанида Ильинична туруорбут «Удаҕаттар», «Пионовай беседка» («Илэ буолбут иччилээх түүл»), «Таптал талыыта» уо.д.а. олоҥхо-испэктээригэр оонньоон барбытым. Уопсайынан, кини испэктээктэригэр барытыгар кэриэтэ кыттыбытым.

«Билигин да үөрэнэрим элбэх…»

-Тыйаатырга бастакы улахан оруолуҥ ханнык этэй?
-Бастакы улахан оруолбун биэрбит уонна артыыс быһыытынан үлэбэр сүҥкэн кылааты киллэрбит киһибинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх артыыһа Матрена Корнилова буолар. Кини артыыс да, режиссер да уонна толкуйдаабытын толорон төннөр кытаанах характердаах киһи быһыытынан миэхэ холобур буолар. Оҕобун көрөн үлэлээбэккэ олордохпуна, Матрена Владимировна: ««Дьырыбына Дьырылыатта» диэн испэктээк туруоран эрэбин, эйигин биир оруолга көрөбүн, холонон көрүөҥ этэ, кэлэ сылдьаар», -– диэн эрийбитэ. Онтум олох да миэхэ сүрүн оруолу биэрбит эбит… (Лена кэлин Дьырылыатта диэн айар ааты ылыммыта -– ааптар). Бу испэктээкпитинэн «Кыһыл көмүс мааска» тыйаатыр бэстибээлигэр, аан дойдутааҕы театральнай олимпиадаҕа ситиһиилээхтик кыттыбыппыт уонна бастыҥ испэктээкиллэр ахсааннарыгар киирбитэ.
Уопсайынан, Матрена Корниловалыын, Петр Баснаевтыын уонна сыанаҕа хамсаныыга уһуйбут Мария Марковалыын үлэлиир дьоллоох түгэн кэлиэхтээх кэмигэр кэлбит, кинилэри көрсүөхтээх кэммэр көрсүбүт эбиппин. Бухатыыр оруола, биллэн турар, хамсаныыта элбэх, өссө хамсана-хамсана туойуохтааххын. Артыыс сылайбыта ханан да биллиэ суохтаах, бэйэҕин туттунаҕын, үс кутун барыта үлэлиир, хамсыыр. Аан бастакы улахан үлэм буолан ыарахан этэ. Ол эрэн, Матрена Владимировна: «Инникитин маннык үлэлээтэххинэ, үчүгэй да үчүгэй артыыс буолуоҕуҥ, мин эйиэхэ наһаа эрэнэбин, онон олох кытаат», -– диэн инникигэ эрэл кыымын сахпыта, айар үлэбэр кынат үүннэрбитэ. Үлэнэн эрэ муҥурдаммакка, тус олоҕум, дьиэ кэргэним туһунан куруук ыйыталаһара, инньэ гынан, бэйэҕэ-бэйэҕэ итэҕэйсэр, олус чугас сыһыаҥҥа киирбиппит быһыылааҕа.
Степанида Борисова туруорбут «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхо-испэктээгэр Сарахана оруолун толорбутум. Бу туруоруу хамсык кэмигэр түбэспитэ. Дьэ, дьиктилэр, дьиибэлэр буолбуттара диэххэ сөп, ол эбэтэр онлайн үлэҕэ көспүппүт. «Киһи баҕардаҕына, үлэ онлайн да нөҥүө барар эбит» диэн иккиэн наһаа сөхпүппүт. Степанида Ильинична артыыстар итэҕэстэрин, туох ситэтэ суоҕун ыйан туран, салайан биэрэрэ. «Кыыс Дэбилийэҕэ» оруол биэрэн, ырыаларбын, тойуктарбын чочуйан, нууччалыы эттэххэ, элбэх «багааһы» ыллым. Билигин да үөрэнэрим өссө элбэх дии саныыбын. Матрена Владимировна уонна Степанида Ильинична «Дьахтар киһи эмиэ режиссер буолуон сөп эбит» диэн өйдөбүлү бэйэлэрин холобурдарынан көрдөрдөхтөрө.

Муусука тыйаатырын режиссера

-Режиссер идэтин баһылыыр санаа туохтан үөскээбитэй?
-Сылдьарым, үлэлиирим тухары элбэҕи билиэхпин-көрүөхпүн наһаа баҕарабын, туох эрэ дьиктини аахпатахпына, көрбөтөхпүнэ-истибэтэхпинэ «аччыктаан» барабын. Ол да иһин, үс-түөрт сыллааҕыта режиссер идэтигэр үөрэниэхпин баҕаран кэлбитим. Кимиэхэ да эппэккэ, үөрэхтэри сыымайдаабытым да, үөрэнэр кэмнэрэ, дьыла-күнэ миэхэ, дьиэ кэргэннээх киһиэхэ, сөп түбэспэт курдук этилэр. Аны маастардары эмиэ көрбүтүм. Онтон Лениградтааҕы тыйаатыр институтугар, билигин сыана ускуустубатын судаарыстыбаннай института (РГИСИ) диэн ааттанар үөрэх кыһатыгар киирбитим. Бэйэбэр саҥа хайысханы, сүүрээни арыйаары, мусукаалынай тыйаатыр режиссерун идэтин талбытым. Олоҥхо тыйаатыра -– син биир тыыннаах доҕуһуоллаах, ырыалаах-тойуктаах мусукаалынай тыйаатыр. Үс сыл кэриҥэ Владимир Александрович Шестаков диэн маастарга үөрэнним. Большой тыйаатыр, Мариинскай тыйаатыр артыыстарыгар, бары суолларын булуммут, ааттаах-суоллаах дьоҥҥо суос соҕотох саха тиийэн кэлбитим, наһаа чэпчэкитэ суох этэ… Ол эрэн, сыалбын-сорукпун толорор дьулуурбунан туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитим. Мин санаабар, артыыс да, режиссер да аҥаардас билиини ылыынан эрэр буолбакка, хараҕынан көрөн, кулгааҕынан истэн үөрэнэр. Ол иһин, элбэх испэктээги көрбүтүм, интэриэһинэй көрүүлээх сонун режиссердары арыйбытым.
Үөрэхпэр теорияны, тыйаатыр устуоруйатын наһаа сөбүлээбитим. Арай биир үөрэххэ дууһатын бүтүннүү ууран турар учууталым «Орфей уонна Эвридика» испэктээги аан бастаан Вссеволод Эмилиевич Мейерхольд туруорбутун туһунан кэпсээтэ. Ис хоһоонун истэн баран: «Оттон бу Орфей биһиги олоҥхоһуппут курдук эбит, улуу тойуксут туһунан испэктээк туруорар эбиппин», -– дии санаатым. Саха киһитэ хайдах көрөр эбитий диэн бэйэм нөҥүө аһарда олордум, харахпар барыта сахалыы ойуулар көһүннүлэр. Ол кэмҥэ биир улааппыт эдьиийим быраас алҕаһыттан күн сириттэн күрэнэн, дууһам ыалдьа сылдьар кэмэ этэ. Киһи хомойдоҕуна, муунтуйдаҕына, тугунан эрэ таһаарыан баҕарар. Аһара бүөлэнэн, күрүөлэнэн сылдьарбын уонна эдэр артыыстары кытары туох эрэ сонуну, чаҕылхайы оҥоруохтаахпытын өйдөөбүтүм. Ол курдук, Орфей уонна Эвридика устуоруйаларын муҥур уһукка тиийии тиэмэтин курдук ылыммытым. Чугас киһини сүтэрии, өлүү тиэмэтэ үйэлэртэн үйэлэргэ баар. Уопсайынан, дьылҕа хааны утары баран, Орфей курдук эдьиийбин анараа дойдуттан төүннэрэр кыах баара буоллар диэн туолбат ыра санааҕа ыллара сылдьыбытым.

«Орфей уонна Эвридика»

—-Тоҕо чуолаан былыргы гректэр үһүйээннэрин туруордуҥ?
— Олоҥхо тыйаатыра — ураты тыйаатыр. Олоҥхо диэн тугуй? Биһиги уостан уоска бэриллэн кэлбит, Юнескоҕо тиийэ биллибит уһулуччулаах баайбыт. Оҕо эрдэхпиттэн араас норуот номохторун, ордук былыргы Грецияны ааҕарым. Онтон устудьуоннуу сылдьан олоҥхону ааҕар буолбутум уонна наһаа маарыннаһаллар эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Эпос номохтортон үөскээтэҕэ дии. Дьэ, сыанаҕа туруорууга аны хамсаныы эбиллэр. «Орфей уонна Эвридика» туруоруубутугар Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна балет тыйаатырын балетмейстера, СӨ үтүөлээх артыыһа Екатерина Тайшина олус күүскэ үлэлэстэ. Биир хамсаныы атын хамсаныыга кубулуйан иһиитин курдук, хореография өттүнэн уустук ньымалары туһанныбыт. Екатерина Лаврентьевна бэйэтэ аныгылыы көрүүлээх, дьоҥҥо этэрдээх буолан, биир тылтан өйдөһөн үлэлээтибит. Ааттаах-суоллаах киһи миэхэ, саҥа саҕалаан эрэр режиссерга, аккаастаабатаҕар олус махтанабын.
Бэйэм мюзиклы, операны сөбүлүүр буолан, муусуканы кытта сахалыы ырыа-тойук ситимнэниэн, бииртэн биир үөскээн-төрөөн тахсан бэйэ-бэйэтигэр тирэҕирэн баран иһиэн, минньигэс амтаннаах буолуон баҕарбытым. Ол иһин, артыыстарбытын кытары боруобалаан көрөргө быһаарыммыппыт. Холобур, Үөһээ дойдуга дэгэрэҥи киллэрээри, хуор дьоруойдары кытары дэгэрэҥинэн ылласта, Симэхсин эмээхсин, Үрүҥ аар тойон эмиэ дэгэрэҥ доҕуһуоллуохтаахтар. Мин санаабар, испэктээккэ итинник жанр саҥа киирдэ дии саныыбын. Уопсайынан оонньооһун истиилэ, оонньуу майгыта диэн баар. Итиннэ эмиэ ураты атын ньыманы тургутан көрдүбүт. Онон испэктээкпитигэр кэмиэдьийэ, омун-төлөн барыта баар, салгыы испэктээги трагедияҕа көһөрөр ыарахан. Ону ол диэбэккэ, бары өттүнэн: хамсаныы, тойук, үҥкүү да өттүнэн интэриэһинэй үлэ таҕыста. Муусука да өттүнэн көрдөөһүннэр бааллар этэ. Орфей бэйэтэ гректэр номохторунан кырыымпаһыт, онтон мусукааммыт Айсен Кысылбаиков кырыымпанан оонньоон, Орфей тойуга кырыымпаҕа кубулуйар. Аныгыскыга ону өссө күүскэ оонньуохпутун баҕарабыт.
Мин санаабар, чуолаан Олоҥхо тыйаатырын артыыһын ис туруга, дууһатын, өйүн-санаатын ууран туран хамсаныыта бэйэтэ сиэрдээх-туомнаах, көрөөччү уйулҕатын хамсатар көстүбэт күүстээх. Олоҥхо тыйаатырын да, саха киһитин да сүдү күүһүнэн биһиги эппитигэр-хааммытыгар өбүгэлэрбититтэн бэриллибит баайбыт, ол эбэтэр тойукпут буолар.
Бу испэктээккэ ону сэргэ аныгы саха киһитэ 200-300 сылынан хайдах буолуой диэн боппуруос тыктарыллан көрдөрүлүннэ. Тылбытыгар, үгэстэрбитигэр, култуурабытыгар бэйэбит болҕомтобутун уурбатахпытына, оҕолорбутун үөрэппэтэхпитинэ-такайбатахпытына, маннык буолуон сөп диэн көрүүлэнэн, куттаан да, сэрэтэн да ылыы баар. Судургутук эттэххэ, билиҥҥи ыччаты кытары кэпсэтэр ньымам. Туох тиэмэ таарыллыбытын өйдөөн, бэйэлэрин туораттан көрбүттэрэ буолуо дии саныыбын.

-Лена, бу сүҥкэн үлэҕинэн дуоһуйан олорон хаалбатах буолуохтааххын?
-«Орфей уонна Эвридика» испэктээкпитин кулун тутарга туруоран баран, наар туох эрэ дьиктини, уратыны көрдүүр майгыбынан, Дойдуну көмүскээччилэр сылларыгар бэйэм салайар оҕо тыйаатырын устуудьуйатын кытары «Уоруллубут оҕо саас» испэктээги туруорбуппут. Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕын сабыллыытын сиэригэр-туомугар «Дьылҕа кыната» диэн эбэҥкилии испэктээги аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар тыйаатырдарын уонна Олоҥхо тыйаатырын кытары туруорбутум.
Сотору эмиэ айар суолум ыҥырар. Арассыыйа режиссердарын уонна композитордарын куонкурустарын ааһаммын, Марк Захаров салайбыт Ленком тыйаатырын уус-уран салайааччыта Владимир Попов испэктээк туруорарыгар ыҥырылынным. Алтынньы 8 күнүгэр сүрэхтэниэхтээх испэктээккэ артыыс дуу, режиссер дуу быһыытынан ыҥырбыттарын билбэппин эрээри, испэктээккэ үлэлэһиэхтээхпин. Дьокуускайга Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ аһыллыытыгар «Эллэйээдэ» испэктээк туруоруллуутугар Андрей Борисовтыын үлэлэһиэхтээхпин.
-Дьиэ кэргэҥҥин билиһиннэрэ түстэххэ?
-Олоҕум аргыһа Василий Оленовтыын үс оҕолоохпут. Василий Андреевич -– СӨ үтүөлээх тириэньэрэ, чэпчэки атлетикаҕа РФ сүүмэрдэммит хамаандатын ыстаарсай тириэньэрэ, адаптивнай успуорт тириэньэрэ. Биһиги айар куттаах дьиэ кэргэммит, тоҕо диэтэххэ, наар айаннаан тахсабыт. Кэргэним хомуурдарга, күрэхтэһиилэргэ сылга хаста да барар. Мин эмиэ бииртэн биир үөрэҕим, бырайыактарым, испэктээктэрим элбэхтэр, үлэбит күөстүү оргуйа турар.

Быһаарыы:
Перфоманс-олоҥхо Ангелла Попова-Кыраман «Архыай. Улуу тойук номоҕо» олоҥхотунан туруорулунна. Көстүүм худуоһунньуга -– Сардаана Федотова, сценограф-худуоһунньук Михаил Егоров, балетмейстер -– Екатерина Тайшина