Устуоруйа: Сыылынай Иван Бриллиантов санаалара

Сыылынайдар туһунан үгүспүт сэбиэскэй кэмҥэ «судаарыскайдар» туһунан таҥыллыбыт уобарастан өйдөбүллээхпит. Үөрэхтээх, ыраахтааҕы батталлаах былааһын утары турбут, кыра-хара дьону аһынар, сахаларга тэҥнээхтэрин курдук сыһыаннаһар – бу курдук мэтириэти сүрүннээн уруһуйдаан көрөбүт. Ол эрэн, Саха сиригэр сыылкаҕа араас дьон кэлэрэ. Бэлиитикэ өттүттэн буруйдаммыт дьону кытта араас холуобунай ыар буруйу оҥорбут дьон эмиэ. Серошевскай “Хайлак” диэн сэһэнигэр кэпсэммит улууһу бүтүннүү куттуур сидьиҥ дьон туһунан эрдэ суруйан турардаахпын. Бүгүн арыый атын моһуоннаах киһини кытта Осмоловскай Григорий Федорович диэн дьиҥнээх “судаарыскай” сыылынай суруйуутугар олоҕуран билсиэхпит.

“СИР ОННУГАР КӨҺӨРӨ СЫЛДЬАН АҺАТАЛЛАР”

Григорий Осмоловскай «Восточное обозрѣнiе» диэн сурунаал 1895 сыллааҕы таһаа­рыытыгар «ВЪ ЯКУТАХЪ. Изъ дорожныхъ замѣтокъ» диэн сорох сыылынайдар сахаларга сыһыаннарын туһунан ахтыытын бэчээттэппит. Таатта улууһугар ахсыс сылын “көҥүл олохсуйуу” (вольное поселение) киэбинэн олорор Иван Бриллиантов диэн аат­таах бүрүстүүпүнньүгү (туох буруйу оҥорон сыылкаҕа кэлбитэ ыйыллыбатах) кытта кэпсэппитин суруйбут.
Биирдэ мунан биир дьадаҥы саха балаҕаныгар тиийбит, онно нууччалыы саҥарар хоноһо баарыттан соһуйбут. Киһитэ тоҕо бу ыалга олорорун туһунан бу курдук кэпсээбит:
“Сахалар бэйэ икки ардыларыгар миигин хайдах иитэр туһунан кэпсэтиилээхтэр. Бу оҕонньорго үс күн хонобун, онтон атын ыалга көһөрүөҕэ. Дьиҥэр, “поселенец” нууччаҕа сокуон быһыытынан 15 дэһээтинэ сири туһаныыга биэриэхтээхтэр – 4 дэһээтинэ бурдук ыһарга, 11 дэһээтинэ оттуур ходуһа. Дьиҥэр, сирдэрэ бэйэлэрин икки ардыгар түҥэтиллибитинэн ааҕыллар. Ол эрэн, сири барытын олохтоох тойон бас билэр, кини сир түһээнин олоччу төлүүр… Онон ити 15 дэһээтинэни тойон сириттэн быһан ылан биэриэх тустаахтар буолан тахсар. Ол иһин тойоттор маннык быһаарбыттар – сир оннугар нэһилиэк дьоно бары кыттыһан миигин аһатыахтаах. Кулуба, кинээс эппитин кэннэ ким утары саҥарыай, маннааҕылар бары кинилэргэ үйэлэрин тухары төлөспөт иэскэ киирэн олороллор. Оттон биһиэхэ эгэ эрэ буоллаҕа дии – сыгынньах туран ол сири мин хайдах туһаныамый?”

“ТАРЫНАН, БУТУГАҺЫНАН АҺАТА САТЫАХТАРА!”

Хайдах аһаталларын туһунан ыйытыыга Бриллиантов маннык хоруйдаабыт:
“Дьэ ити киһититтэн тутулук­таах – хайдах бэйэҕин көрдөрөҕүн да, оннук сыһыаннаһаллар. Туруорсубатаххына, бэйэлэрэ сиир тардарынан, бутугастарынан аһатыахтарын сөп. Сорох акаарылар оннук аска сөбүлэһэн сиэн-аһаан олороллор. Мин буоллаҕына, чэйгэ хайаан да алаадьы ирдиибин (кинилэр лэппиэскэлэрин дуостал сиэбэппин), эбиэккэ икки кырбас эт сиибин. Дьиҥэр, циркуляр этэринэн маннык – саллаат аһылыгыттан итэҕэһэ суоҕу биэриэхтээхтэр. Ону хайдах гыныахтарай? Холобур, кинилэр куруппаны хантан ылыахтарай? Сорохтор туустара да суох, хайыаххыный, кинилэргэ утары баран, ордук хоһу ирдээбэппин…”

“Бастаан кэлэн баран сэмэй буолан, батталга сылдьыбытым” диир:
“Куораттан манна ыыппыттарыгар, бастаан барыта дьикти этэ. Балаҕаннарын оҥоруута, сирэйдэрэ-харахтара, дьахталлара ыстаан кэтэн сылдьаллара. Мин тула мустан одуулууллар, тугу эрэ бэйэлэрин тылынан лахсыйаллар, күлэллэр. Күнү быһа кэтээн тахсаллар, аһыы олордоххо, оҕолоро айаххар киирбэттэр эрэ. Уон биэрэстэлээх сиртэн “нууччаны көрө” кэлэр этилэр. Уонна ырыт да ырыт, тугу саҥаралларын өйдөөбөппүн эрээри, көстөр – күлүү-элэк оҥостоллор. Кэлэрбэр икки муунта табах­таах этим, хамса уурунаары гыннахпына, тутатына умнаһыт курдук илии уунан бэриһиннэрэллэр этэ. Онтон ыйытыыта суох ылар буолбуттара, бастаан кистээн, онтон көрдөрөн туран. Онно уордайа санаабытым, “дьэ бэйиккэй, Иван Бриллиантов ким буоларын көрдөрүөм!” Биирдэ күтүөттэрэ Байбал эмиэ табаҕым саппыйатын көҥүлэ суох ылбытыгар, ыстанан туран кулгаахха сырбаттым. Киһим “айыкка!” диэн баран куоппута, атыттар эмиэ үрүө-тараа таһырдьаны былдьаспыттара. Кэннилэриттэн араас­таан маатыралыы, үөҕэ хаалбытым. Ыалдьыттара дьиэлээбиттэрэ, дьиэлээхтэр киэһээҥҥэ диэри тыаҕа хорҕойон олорбуттара. Борук-сорукка аҕалара оҕонньор кэлэн “тойон, кыыһырыма” диэн көрдөспүтэ. Онтон ыла “бэрт уордаах нуучча” аатырбытым, билигин бары бэрт буола сатыыллар. Мин да сылтаҕа суох наһаалаабаппын”.

“МАКСИМ, НОЧЛЕГ”

Григорий Федорович саҥа кэлбит киһи, сахалыы билбэт буолан, Бриллиантовы тылбаас­таан сир ыйдарарыгар көрдөһөр. Киһитэ бу курдук тылбаастааччы буолар:
“Слышь, огоннер! Бу тоен заблудикин: нада Первый Игидей гуляй товарищга, нучча товарищ. Сарсын эн проводикинъ було, харчи илен, а сибилигин тоен нада манна утуй, ат нада от кушай. Капсе максим, пущай чайникъ туроръ. Сеп-ду?”
Осмоловскай “киһи соһуйуох, тылбаасчытым лахсыырын дьиэ­лээхтэр бэркэ диэн өйдөөбүттэрэ, эмээхсин оһоххо мас эбэн, чаанньык туруорбута, оҕонньор таһыр­дьа малларбын киллэрэ тахсыбыта” диэн суруйар.
“Максим” диэн поселенецтар “эмээхсини” ааттыыллар эбит. “Нэһилиэк” диэн тылы бэйэлэригэр сөп түбэһэр өйдөбүлүнэн “ночлег” диэн ааттыыллар эбит – сөп ээ, көһө сылдьар кумалааннар нэһилиэги бүтүннүү быстах “хонор сир” курдук ылынар буоллахтара.

“ОСТУОЛ, ЛЭППИЭСКЭ”

Бриллиантов кэтии кэлэр үрдүкү салалта туһунан “кэлэйэн” кэпсиир:
“Салалта маннык бирикээс­тээх – сахалары бурдук ыһарга, баанньыкка суунарга үөрэтиҥ диэн. Ону истиэхтэрэ дуо? Үрдүкү салалта тугу да билбэт, оттон олохтоох салалта сахаларга бэрт буола сатыыр. Холобур, улууска исправник дуу, сэтээтэл дуу кэлэр, көрдөххө, нуучча то­­йоно – сирэйэ нуучча, мундир кэппит, эполеттардаах, биһигинньиктэри нууччалыы мөҕөр. Оттон сахалары кытта сахалыы саҥарар “капсе-мапсэ”, бэйэтэ саха курдук. Ити кэнниттэн кини туох тойон буолуой? Син нуучча бирисээгэтин биэрбитэ буолуо дии, сахалыы буолбатах ини? Мин маннык саныыбын – нуучча тойонугар көрдөһүүлээх кэлбит буоллаххына, нууччалыы көрдөһүөхтээххин, билбэт буоллаххына, бэйэҥ буруйуҥ. Кытаанахтык сыһыаннаһыахха наада, ол бурдук ыһарга, баанньыкка сылдьарга үөрэтэр туһугар нууччалыы саҥарарга бастаан күһэйиэх тустаахпыт. Холобур, “остуол” дииллэр. Тоҕо “остуол”, судургутук “стол” диир туох уустуктааҕый? Эбэтэр “лэппиэскэ” дииллэр, тоҕо “лепёшка» диэбэттэрий? Тиискэ саайан түһэрэн баран “остуол” буолбатах “стол” дэнэр, акаары!” диэхтээхпит. Хас биирдии балаҕаҥҥа биирдии нууччаны олордон киһилии саҥарарга үөрэттэххэ сөп буолуо этэ».
Осмоловскай киниттэн “Арай, Арассыыйаҕа ньиэмэстэр кэлэн хас дьиэ аайы кинилэр тылларынан саҥарар “учуутал” анаатыннар, эн туох диэн этэй?” диэн ыйыппытын өһүргэнэ истэр:
“Туох диэн эттэҥий, тойонуом? Ама православнай итэҕэллээх киһи ньиэмэстии саҥарыа дуо? Хаһан да оннук буолуо суоҕа!” Ити кэнниттэн туспа санаа­лаах киһи кэлбитин өйдөөн Иван Бриллиантов ах барбыт, утуйар аакка барбыттар. Сарсыҥҥытыгар саҥаттан кэпсэтэ сатаабытыгар, аат эрэ харата хоруйдуур буолбут – “сахалар диэки санаалаах то­­йооску быһыылаах” диэн өстүйэ санаабыт быһыылаах…

Осмоловскай Григорий Федорович – “Кишиневскай кружок” чилиэнэ, народник-революционер, 1879 сыллаахха 15 сыл рудниктарга хаатыргаҕа бириигэбэрдэммит, кэнники болдьоҕо 12 сылга диэри кылгатыллыбыт. 1890 сыллаахха Чурапчы нэһилиэгэр поселенияҕа көһөрүллүбүт, 1894 сыллаахха бааһынай сословиетыгар суруллубут, 1896 сылтан Дьокуускайга мусуойга үлэлээбит. Ол кэнниттэн биир сылынан болдьоҕо түөрт сыл кылгатыллан, босхоломмут. 1917 сыллаахха ыалдьан Николаевскай куоракка өлбүт.

Хаартыскалар https://www.yakutskhistory.net/ саайтан.