Устуоруйаны сэгэтэн: Эллэй эһэбит саҕаттан…

Номоххо, үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, ыһыах саха норуота төрүттэммит бырааһынньыга буолар. Ол курдук, биир номоххо кэпсэнэринэн, Үрүүкээн баай ыһыаҕын кэмигэр айыы ойууна Дойдуһуо алгыһыгар “Быдан былыр ыһыах кэмигэр Аар Тойон икки үрүҥ күнү туора анньыталаан баран, үһүс күнү айан сир-халлаан ыккардыгар ыйаабыт уонна «Үс үллэр күүгэннии саха норуота тэний-ууһаа, бөҕөргөө»  диэбитин этэн ааспыта үһү.

Саха төрүттэриттэн биирдэстэрэ Эллэй аан бастакынан ыһыаҕы ыспыта, үрүҥ илгэни айыыларга өрө уунан алҕаабыта диэн кэпсэнэр. Эллэй Туймаада хочотугар кэлиэн да инниттэн ыһыаҕы ыспыт буолуон сөп, хомойуох иһин, аара суругун-бичигин сүтэрэн кэбиһэн, ол устуоруйа тумаҥҥа муннаҕа, уос номоҕор хааллаҕа. Туох билиэй, баҕар устуоруктар ол кэмнээҕи урууна суруктары булан, устуоруйабыт дириҥии түһээрэй?

Сурукка киирбитинэн

Кэлин Нуучча судаарыстыбатыгар киирбиппит кэннэ, XVII үйэтээҕи чинчийээччилэр ыһыах туһунан суруйуулара эрэ хаалбыттар. Манна даҕатан эттэххэ, Уһук Илини арыйар суол Саха сиринэн кэлэн ааспыта эмиэ да туһалаах. Араас үөрэхтээх айаннаабыт аартыгар түбэһэн хаалан, омук быһыытынан уратыбыт сурукка-бичиккэ киирэн хааллаҕа. Холобур, Голландия атыыһыта И. Идес XVII үйэ бүтүүтэ Сибииринэн Кытайга ааһан иһэн, ыһыаҕы көрөн ааспыт. Онно кымыһынан аал уоту аһаталларын, ол уоттарын бырааһынньыгы быһа умулларбаттарын өйдөөн көрбүт.

1730–1740 сс. Иккис Камчаткатааҕы эспэдииссийэ кыттыылаахтара И. Гмелин уонна Я. Линденау хаалларбыт матырыйааллара баар. Ордук
Я. Линденау сахалар сүрэхтээһини маассабайдык ылына иликтэригэр түбэһэн, итэҕэллэрин, ыһыаҕы хайдах ыһалларын билим көрүүтүнэн ырытарга санаммыт бастакы киһи буолар. Ол курдук айыыларга уонна иччилэргэ сүгүрүйүү аан бастаан ураһа иһигэр ыытылларын суруйан хаалларбыт. Онно түс-бас ытык дьон мусталлара, дьахталлар киирбэттэрэ.

Биллингс-Сарычев эспэдииссийэтин кыттыылааҕа И. Биллингс эмиэ сыаналааҕы суруйан хаалларбыт киһи буолар. Кини ыһыахха кымыһынан иччилэри аһатыы сиэрин-туомун олус ымпыктаан-чымпыктаан суруйбут. Онно көстөрүнэн, үтүө айыылары сэргэ кымыһынан 27 көлүөнэ куһаҕан санаалаах “салгын иччилэрин”, 8 көлүөнэ абааһылары уонна дьабыннарыгар көппүт ойууннары, удаҕаннары аһаталлар эбит.

1831 с. А. А. Бестужев‑Марлинскай көрдөһүүтүнэн былыргылыы ыһыаҕы анаан-минээн көрдөрбүттэр. Онно үөһээ айыылары кымыһынан эрэ аһаппакка, маҥан сылгыны толук биэрбиттэр.

XIX үйэ иккис аҥаарыгар ыраах сирдэргэ ыһыахтар хайдах баралларын чинчийэр кыаллыбыта. Бүлүү уокуругунан сылдьыбыт Р. К. Маак эспэдииссийэтэ ыһыах наар аһаҕас халлаан анныгар барарын, үөһээ үрдүк айыыга, дьону айан түһэрбит Аар Тойоҥҥо толук биэрэллэрин ыйбыт.

Кэлиҥҥи чинчийээччилэр кэмнэригэр ыһыах ис тутула, ис хоһооно уларыйан барбыт бадахтаах. И. А. Худяков 1890 с. ыһыаҕы уйгуну-быйаҥы тардар, айылҕа уһуктуутун бэлиэтиир бырааһынньыктара диэбит. Серошевскай ыһыах итэҕэлгэ урукку суолтатын сүтэрэн эрэр, ордук уопсастыбаннай тутул хайдаҕа бэлиэтэнэр буолбут диэбит.

1903 с. В. Ф. Трощанскай ыһыах дириҥ силистээҕин-мутуктааҕын ырыппыт, монголлар бырааһынньыктарын кытта тэҥнии туппут. Ону тэҥэ былыр айыы ыһыахтарын тэҥинэн күһүн ыытыллар ыһыахтара баалларын туһунан суруйбут. Ол ыһыахтар Улуутуйар Улуу Тойоҥҥо ананаллар эбит. Иохельсоҥҥа эмиэ итинник ис хоһоонноох икки ыһыах баара бэлиэтэммит. Бу дьон күһүҥҥү ыһыахтары “абааһыга” анаан ыһыллар ыһыахтар диэбиттэр, ол гынан баран, Улуу Тойон дьоҥҥо сүрү биэрбит биир сүдү айыы буолар. Кини хайдах да абааһы буолара сатаммат, онон омук дьоно саха итэҕэлин билбэттэриттэн суруйбут, ханнык эрэ сиэри-туому булкуйбут буолуохтарын сөп. Эбэтэр сорох түөлбэҕэ дьылы туоруур, аны саас этэҥҥэ күөххэ үктэнэр туһуттан ол улуу дьаалыны алы гынан ыһыллар буолуон сөп.

ХХ үйэ үүнүүтэ бэйэбит дьоммут чинчийэн барбыттара. П. А. Ойуунускай саха сылгы таҥаралаах буолан, ыһыахха сылгыга ордук суолта бэриллэр, уйгуну-быйаҥы тардар бырааһынньык диэбит. Г. В. Ксенофонтов ыһыах уопсастыбаннай уонна чааһынай суолталаммытын бэлиэтээбит.

Алгысчыттар — айыылар ситимнэрэ

Былыр ыһыах сиэрин-туомун хайаан да алгысчыт баһылаан-көһүлээн ыытара. Аан бастаан туос ураһаҕа саҕаланара, баар дьон илин диэки хайыһан тураллара. Манна сүгүрүйүү үөһээҥҥи үрдүк айыыларга уонна сүдү төрүттэргэ оҥоһуллара. Оттон аһаҕас сиргэ турааччылар үөһээҥҥи үрдүк айыылары тэҥинэн иччилэргэ сүгүрүйэллэрэ.

Саха төрдө Эллэй, кини уолаттарын туһунан араас номохтор бааллар. Олор үгүстэрэ ыһыаҕы кытары ситимнээхтэр. Холобур, Эллэй улахан уола Намылҕа Сүүрүк тылланаат да саҥарар буолан барбыт: “Түһээн үрүҥ саҕынньахтаах, илиитигэр үрүҥ ураҕастаах киһини көрөбүн. Кини миэхэ араас иһиттэри көрдөрөр, хайдах ааттаахтарын, туохха туттуллалларын кэпсиир-ыйар”. Омоҕой оҕонньор сиэнин тылын-өһүн истэн, бэйэтигэр иитэ ылар. Намылҕа Сүүрүк улаатан баран, ол түүлүгэр көрбүт иһитин-хомуоһун барытын оҥорон ыһыах ыспыта үһү.

Кэлиҥҥи айыы ойууна (алгысчыт) Эргис туһунан балачча сэһэн хаалбыт. Кини киргэ сыстымаары хаһан да ыарыһахха кыырбат, кумуну кэппэт, төгүрүк дүҥүрдээҕэ эрэ үһү. Сайын ыһыахха ураһа иһигэр олорон айыыларга, Дьөһөгөй Тойоҥҥо алгыс этэ-этэ кымыс ыһыахтаатаҕына, Дьөһөгөй Айыы илэ-бааччы көстөрө үһү. Халлаан ортотуттан тыстаах-баттахтаах үрүҥ эһэ саҕа маҥан былыт устан кэлэн, Эргис ураһатын утары туора турунан кэбиһэрэ. Былыт ортотуттан үүт маҥан сылгы түөһүн тылыгар диэри быган кистээн дьырылатаат, сүтэн хаалара үһү. Ол аата уйгулаах сайын кэлбитин бэлиэтэ диэн буолара.

Дириҥ силистээх итэҕэл

Саха ыһыах, көр-нар кэмин күөх унаар (торҕо), улуу тунах диэн арааран ытыктабыллаахтык ааттыыра. Ыһыахха сылдьар дьон айыылар бэлиэтии көрүөхтэрэ, баҕа санаабын толоруохтара диэн ыһыах бары үгэһин, сиэрин-туомун кытаанахтык тутуһаллара.

Ол курдук, ыһыах сиэрэ-туома барыта итэҕэли кытта ыкса сибээстээҕин таһынан, саха омук олоҕун укулаатын, дууһатын барытын көрдөрөн ааһара. Устар кыһыны быһа балаҕаҥҥа хаайтарбыт, сүөһүлүүн-сылгылыын, оҕолуун-уруулуун этэҥҥэ күөххэ үктэммит норуот үөрүүтэ-көтүүтэ, олоххо тардыһыыта мантан атын буолуо дуо?

“Былыр баай өттө таҥалайдаах сону, муостаах бэргэһэни, бууктаах сону, нуоҕайдаах туоһахталаах сону кэтэн кэлэллэрэ. Дьадаҥы өттө сылгы, кыыл баттаҕа бэргэһэ, кыыл-таба бүүрүктээх сылгы сонноох буолаллара” (Сэһэн Боло).

Ыһыах биир улахан сиэрэ-туома — кымыс иһиитэ. Ыһыах ыһааччы сылгытын тутан, биэлэрин ыан, күрүөҕэ-хаһааҕа кулуннары сэлэлээн, кымыс мунньан, сүөһү өлөрөн бар дьонун күндүлүүр. Ыһыах буолар хонуутугар чэчир анньан, олору төгүрүччү эриэн ситиигэ, сиэли симээн эргиччи баайар. Ол кэннэ оһуордаах, ойуулаах моойдоох, муостаах ытарҕалаах, кулгаахтаах, эмиэ эриэн ситиигэ тиһиллибит сиэлинэн симэммит ахсаан 3–5-7 сиэллээх сэргэлэри анньан түһүлгэ оҥорор.

Сиэллээх сири иһити, сиэллээх хамыйах, сиэллээх айах, сиэллээх ымыйа, таҥалайдаах саар ыаҕас, көҥкөлөйдөөх хамнатардаах симиир иһит, ойуулаах-оһуордаах уһаайах диэннэри, толору сылгы кымыһын кутан арыылаах кымыһы бэлэмнээн аҕалтаан, били түһүлгэҕэ чэчир анныгар олордоллор. Ол кэннэ ас үрдүн арыйар кырдьаҕас саастааҕы, бары үрүҥ айыылары ахтар, ааттыыр киһини булан айах туттараллар, алҕаталлар. Онтон бастаахтарыттан саҕалаан, бар дьоннорун аһатан бараллар” (Сэһэн Боло).

Сорох сиргэ оноолооххо орооспотох, уорууга, куһаҕаҥҥа кыттыспатах эдэр уол кымыһы кутар. Ол курдук, улахан кэрии хамыйахха толору кымыһы кутан, илин диэки хайыһан турар. Онтон түөһүн туһаайыытынан тута түһэн баран бастакы айыыга диэн ыһар. Соҕуруу диэки эргиллэн кини хотун ойоҕун айах тутар. Онтон арҕаа диэки эргиллэн 27 оһол-төрүөт иччилэрин, хоту диэки эргиллэн дьабыҥҥа көппүт ойууттар күлүктэрин, бүтэһигинэн Ынахсыт эмээхсини аһатар. Бүтэрэн баран илин диэки хайыһар. Оччоҕо иннин диэки олорооччулартан биирдэстэрэ бэргэһэтин устаат: “Уруй!” — диэн хаһыытыыр. Барыта үстэ хаһыытаабыттарын кэннэ, саҥа таһаарбыт киһи хамыйаҕы ылан кымыс ыймахтыыр уонна атын киһиэхэ биэрэр.

Күнү көрсүү — уйгуну-быйаҥы, дьолу-соргуну көрдөһүү быһыытынан ыһыах илдьэ иһэр итэҕэлэ, сиэрэ-туома.
И. Г. Гмелин уонна Г. Ф. Миллер ыам ыйын 30 күнүгэр (сыла ыйыллыбатах) Дьокуускайтан 14 км тэйиччи сиргэ биир кинээс ыһыах ыһарын көрө барбыттар. Тойон ураһаҕа алгысчыт алҕаабыт, үөһээ Үрүҥ Айыыларга сүгүрүйбүт. Күн тахсыыта алгысчыт ураһаттан тахсан, дьонун кытта тэҥҥэ күҥҥэ сүгүрүйбүт. Онно чинчийээччилэр бэлиэтээбиттэринэн, дьон күҥҥэ ууммут ытыстарын, “Уруй!” диэн хаһыытаан баран, сирэйдэрин иннигэр аҕалан сапсыйбыттар.

Ыһыахха саха саҥа дьылга үктэммитин бэлиэтиир, саҥа сылга кини хайаан да үтүөнү, үчүгэйи ыралыыр. Ол иһин кыһын уонна сайын күөн көрсөр оонньуулара оонньонор эбит. Икки уол оҕону булан, биирдэригэр маҥан кулун таҥаһын, атыныгар хара эбэтэр сиэр кулун таҥаһын кэтэрдэллэр. Бастакы уол айыы уола буолар итиэннэ үүммүт саҥа дьылы кэрэһилиир, иккис уол эргэ дьыл буолар. Кинилэр үрүҥ илгэ иһин киирсэллэр (онно айыы уола хайаан да кыайыахтаах). Кыайбыкка арыылаах кымыс тиксэр.

(Е. Н. Романова “Якутский праздник ысыах. Истоки и представления”).

 Ыһыах билиҥҥи кэмҥэ

1880 с. В. И. Иохельсон: “Сахалар итэҕэллэрин сүтэрэн эрэллэр, оннооҕор ыһыахтарын нуучча тойоно кэлэрин кэтэһэн күнүс 11 чаастан саҕалыыр буолбуттар”, — диэн бэлиэтээбиттээх. Ол да буоллар, ыһыахпыт үйэлэри уҥуордаан, сэбиэскэй былааһы этэҥҥэ туораан, күн бүгүн дьону-норуоту түмэр, инникигэ эрэли саҕар. 1990‑с сыллартан ыһыах сиэрин-туомун, үгэстэрин сөргүтүү күүскэ барда, норуот төрүт үгэстэрин сайыннарар Олоҥхо ыһыахтара ыытыллыбыттара ыраатта.

Онон саха норуота XXI үйэҕэ киэн тутта туох силистээх-мутуктаах омук буоларын көрдөрөр, кэпсиир бырааһынньыктаах киирбитигэр, бу үлэни хасыһан-чинчийэн ыыппыт, сөргүппүт дьоҥҥо барҕа махтал.