Устуоруйаны сэгэттэххэ: Строд уонна Пепеляев

Лоп курдук 102 сыл анараа өттүгэр баччаларга, олунньу 13 күнүттэн кулун тутар 3 күнүгэр диэри Аммаҕа, Саһыл Сыһыы диэн ааттаах кыстыкка Гражданскай сэрии тиһэх бөдөҥ кыргыһыыта буола турбута. Бу хааннаах туруулаһыыга икки өттүттэн тыһыынчаттан тахса киһи хабыр хапсыһыыга кыдыйсыбыттара, бэйэ бэйэлэрин өлөрсүбүттэрэ. Күөн көрсүспүт бөлөхтөр салайааччылара: кыһыл хамандыыр Иван Строд, үрүҥ генерал Анатолий Пепеляев өйдүүллэрэ – бу кыргыһыы Арассыыйа дьылҕатын быһаарар сүдү суолталааҕын.

Үрүҥ хамсааһын тиһэх эрэлэ Анатолий Пепеляев

1922 сыллаахха Арассыыйа Уһук Илиҥҥи эрэгийиэнигэр үтэйиллибит үрүҥ гвардия тобохторун дьылҕата түмүгэр тиийбитэ өйдөнөр этэ. Кыһыллары утары турууласпыт дьон үксэ Кытайга тэскилээбитэ. Хаалбыттар иннилэригэр ыарахан быһаарыныы турбута – саҥа былааска бэринии, эбэтэр атын дойдуга күрээһин. Өр кэмнээх хотторууттан сылайбыт саллааттар үгүстэрэ “омук сиригэр бүгэн сору көрсүөхтээҕэр бэринии ордук” диэн кыһыллар иннилэригэр сааларын уурбуттара. Ол эрэн, эписиэрдэр уонна сэриигэ элбэҕи сүтэрэн синигэр түспүттэр өссө даҕаны бэринэр санаалара суох этэ… Бу кэмҥэ хаалбыт сэбилэниилээх күүс баһылыга Михаил Дитерихс уонна кини көмөлөһөөччүтэ Петр Куликовскай тиһэх холонуу былаанын олоххо киллэрэргэ сананаллар – Охуоскай муораттан Дьокуускайга кимэн киирэн Уһук Илин үрдүнэн саҥа утарылаһыыга күүс хомуйарга. Кэнниттэн өйүүр тыыла суох, 80 көстөөх сиргэ этэрээт хомуйан тиэрдии, туох да омуна суох, ыксаабыт эрэ дьон тиһэх эрэллэрин былаана этэ. Ол эрэн, бу саарбах түмүктээх былаан элбэх киһи сүрэҕэр эрэл кыымын сахпыта, баҕа өттүнэн кыттыыны ылааччылар – 720 киһи, бэрт түргэнник көстүбүттэрэ. Оннооҕор Кытайга тиийэн, сэрииттэн тэйэн, олохторун булбут дьон төттөрү төннүбүттэрэ.

Муораттан Аммаҕа айан

Анатолий Пепеляев ити кэмҥэ кэргэнин, икки оҕотун кытта Арассыыйаттан куотан, Харбин куоракка түспэтийэн олорбута. Ол эрэн, Владивостокка “тиһэх эрэл” этэрээтэ хомулларын истээт, сып-сап хомунан, хомуур буола турар сиригэр тиийбитэ. Гражданскай сэрии маҥнайгы күннэриттэн саталлаахтык сэриилэспит, Томск, Пермь, Вятка сирдэригэр элбэх кыа­йыыны ситиһэн 27 сааһыгар генерал чыынын ылбыт ба­­йыаннай Владивостокка тиийэн хомуллубут күүс сала­йааччытынан анаммыта. Икки хараабылга тиэллэн (баппакка 553 эрэ киһи айанныыр) Айаан диэки устубут, десант кистэнэр сыалтан  “Татарскай силбэһии милииссийэтэ” (Милиция Татарского пролива) диэн ааттаммыт. Айаан пуордугар балаҕан ыйын ортото түһэн, мунньах хомуйан Пепеляев этэрээтин “Сибиир Добровольческай дружината” диэн ааттыыр. Олохтоох тоҥустар сийиэстэрэ этэрээккэ 300 тиэнэр таба биэрэр. Икки бүлүмүөт, 175 тыһыынча ботуруон, 9800 кыранаата сэрии сэптээх дружина Дьокуускай диэки дьулуһар. Амма – Айаан суолунан Нелькаҥҥа тиийэл­лэр, онно тохсунньуга диэри тардыллан баран, кинилэргэ холбоспут Михаил Артемьев (Амма төрүт баайа) этэрээтин кытта Амма диэки дьулуһаллар. Олунньу 5 күнүгэр кыра киирсиинэн Амманы ылаллар. Олунньу 13 күнүгэр Пепеляев кыра бөлөҕө Иван Строд этэрээтин кытта Саһыл Сыһыыга көрсөр, кыһыллар алааска турар дьиэлэргэ хорҕойоллор. Гражданскай сэрии тиһэх туруулаһыыта саҕаланар.

Каландаришвили аатынан этэрээт хамандыыра Иван Строд

Дьиҥэр, аҕатынан латыш хааннаах, ийэтинэн поляк хааннаах кыһыл хамандыыр дьиҥнээх аата Янис Стродс. Эмиэ Гражданскай сэрии саҕаланыаҕыттан сэбиэскэй бы­­лаас туһугар тохтоло суох сэриилэс­пит киһи. Саха сиригэр элбэх кыргыһыыга кыттыбыт буолан, олохтоох усулуобуйалары Пепеляевтааҕар ордук билэр буолан, аҕыйах киһилээх (282 байыас) төгүрүйүүгэ түбэһэн баран күүстээх утарылаһыыны көрдөрөр. Кыргыһыы буол­бут кэмигэр кыһыл хамандыыр 28 эрэ саастаах. Ол эрэн, ити быһаарыылаах кэмнэргэ киһи кыаҕа сааһынан буол­бакка, уопутунан быһаарыллар буоллаҕа… Строд 1919 сыллаахха Дьокуускайга Колчак былааһын самнарбыт, онтон Сунтаар, Бүлүү, Өлүөхүмэ улуустарыгар сэбиэс­кэй былаа­һы сэрии сэбинэн олохтообут киһи. Ол кэнниттэн Илин Сибииргэ Нестор Каландаришвили дивизиятыгар батальон хамандыырынан Семенов, Унгерн этэрээттэрин кыдыйыыга, дьоппуон интервеннэрин үүрүүгэ сэриилэс­пит. Каландаришвилины Саха сиригэр өлөрбүттэрин кэнниттэн кини аатын сүкпүт этэрээт хамандыырынан ананар.

Улуу туруулаһыы түмүгэ

Саһыл Сыһыыга буолбут кыдыйсыы туһунан Саха сиригэр оскуолаҕа үөрэммит дьон бары бэркэ билэбит. 18 күннээх туруулаһыы түмүгэр Строд төгүрүллүбүт этэрээтигэр 63 байыас охтор, 96 киһи бааһырар. Пепеляев дружината 300 кэриҥэ киһинэн көҕүрүүр, үрүҥнэр төттөрү муораны былдьаһаллар. Чугуйан иһэр үрүҥнэри со­­йуолаһыы кэмигэр бу туруулаһыы биир көҕүлээччитэ Петр Куликовскай билиэн түбэһэр, онно морфий көмөтүнэн бэйэтигэр тиийинэр. Пепеляев куотан Айааҥҥа тиксэр, ити кэмҥэ этэрээтэ төттөрү дьонунан хаҥыыр, куоракка киириилэригэр 640 киһилээх буолаллар. Ол эрэн, ити кэмҥэ кыһыллар күүстэрэ элбиир, бүтэр уһугар, туһата суох хаан тохтуутун тохтотоору, Анатолий Пепеляев бэринэргэ бирикээс биэрэр. Ити курдук, Гражданскай сэрии тиһэх туруулаһыыта түмүктэнэр.

Строд уонна Пепеляев

Иван Строд Саһыл Сыһыы кэнниттэн үөрэнэ барар, Фрунзе аатынан байыаннай академияны бүтэрэр, ол эрэн, 1927 с. доруобуйата айгыраан байыаннай сулууспаттан тохтуур. Саха сиригэр эйэ олохтонуутугар улахан өҥөлөөх. Киһи быһыытынан үтүө майгы­лаах этэ диэн элбэх киһи ахтар. Кыдыйсыы оннугар кэпсэтиини ордороро, ол курдук, 1925 сыллаахха кини кэпсэтиитин ылынан, Михаил Артемьев этэрээтэ охсуһуута суох бэринэр, оттон 1927-28 сылларга Павел Ксенофонтов “конфедералистара” эйэлээхтик сааларын уураллар. Ол кэнниттэн бэриммиттэри дьууктааһын кини буруйа буолбатаҕа чахчы. Сэбиэскэй былааһы олохтуурга сыратын-сылбатын бараабыт Иван Строд 1937 сыллаах эрэпириэссийэлэри туораабатаҕа – атырдьах ыйын 19 күнүгэр суут ытарга уурбут, бириигэбэр ол күн толоруллубут.

Устуоруйа курус көстүүтэ – сэбиэскэй былааһы самнараары Строду утары Саһыл Сыһыыга кыргыспыт үрүҥ генерал кинитээҕэр биир сылынан уһуннук олорбута. 1924 сыллаахха Владивосток байыаннай суута Пепеляевы ытарга уураахтаабыта эрээри, Калиниҥҥа көрдөһүү сурук ыыппыта көрүллэн, Анатолий Пепеляев 10 сыл хаайыыга уураахтанар. Икки сыл Ярославскайга соҕотохтуу түрмэҕэ сытан баран, хаайыытын эрэсиимэ сымныыр, үлэлиирэ көҥүллэнэр, болуотунньуктуур. Оннооҕор Харбиҥҥа олорор ойоҕун кытта суруйсара көҥүллэнэр. 1936 сыллаахха босхолонор, ол эрэн, биир сылынан төттөрү тутуллар, 1938 сыл тохсунньу 14 күнүгэр “тройка” бириигэбэриинэн ытылларга ууруллар, ол күн дьууктанар.

Түмүк

2018 сыл атырдьах ыйыгар Иван Яковлевич Строд сиэнэ  Ольга Новомировна Русина-Строд, Анатолий Николаевич Пепеляев сиэнэ   Виктор Лаврович Пепеляев  Амма улууһугар Саһыл Сыһыы кыргыһыытын 95 сылын бэлиэ­тиир тэрээһиҥҥэ кыттыбыттара.