Утуйар уу – биллибэт эйгэ

Араас чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн, сааскы ыйдарга сөптөөхтүк утуйуу алдьаныытын туһунан элбэхтик үҥсэргииллэр. Утуйар уу киһи этигэр-сиинигэр улахан сабыдыаллаах турук. Ол эрэн, тоҕо оннугун билигин даҕаны учуонайдар чопчу быһаара иликтэр. Аныгы билим бу турук туһунан тугу билэрий?

Утуйуу туһунан туспа билим – сомнология үйэ анараа өттүгэр үөскээбитэ. Ол эрэн, билигин даҕаны  “Утуйуу диэн тугуй?” диэҥҥэ сөптөөх хоруй көстө илик. Бу билим билигин даҕаны тас сибикилэри үөрэтииттэн, хатыланар көстүүлэргэ олоҕурар эмтээһиннэртэн ураты атын ньымалары була илик.

Утуйуу, уопсайынан, элбэх кистэлэҥнэртэн турар. Холобур, эволюция өттүттэн көрдөххө, бу олоҕу кылгатар турук тоҕо баччааҥҥа диэри тиийэн кэлбитэ өйдөммөт. Балачча уһун кэмҥэ тас кутталларга уйан оҥорор, дөйбүт курдук турук тыынар тыыннаахха кутталлаах. Ол эрэн, үүт аһылык­таах харамайдар бары утуйаллар. Утуйуу туругар тоноҕостоохтор бары кэриэтэ киирэллэр диэн сабаҕа баар. Оннооҕор судургу үөн көйүүр кытта күн устата бытаарар кэрчиктээҕэ биллэр. Ол аата, бу турук төһө да кутталлааҕын иһин, олоххо булгуччу баар буолуохтааҕа көстөр. Эволюция устуутугар утуйар ууну кылгата сатааһын баара от аһылыктаахтары уонна адьыр­ҕа кыыллары тэҥнээн көрүүгэ көстөр. Холобур, сылгы, ортотунан, сууккаҕа 2 чаас утуйар, ону даҕаны сыппакка эрэ. Сылгы сууккаҕа 15 эрэ мүнүүтэ сытан ыллаҕына, сөп буолар эбит. Оттон хахай 18 чаас кэриҥэ утуйуон сөп – кинини сиир кыахтаах кыыл суох. Ууга олохтоох, тыҥанан тыынар кыыл – дельфин дьикти дьоҕур­даах, ууга чачайан өлбөт туһугар, мэйиитин икки аҥаардара уочаратынан утуйаллар. Өр кэм устата акула утуйбат диэн санаа баара. Бу балык оҥоһуута – хамсыы сырыттаҕына эрэ тыынар, хайыытынан куруук уу киирэн ааһыахтаах. Кэнники кэм кэтээһиннэрэ көрдөрөллөрүнэн, акулалар муора анныгар сүүрүктээх сирдэри булан таалан сыталлар эбит, бу уту­йуу быһыылаах. Ити курдук, утуйар уу тыыннаах буолууга улахан суолталаах турук буолара өйдөнөр.

Ууну хаммат буолуу – өлүү төрүөтэ

Утуйууну чинчийии чэрчитинэн, кырыысалары өр уту­йуута суох хаалларыы уопуттара ыытыллыбыттар. Икки тэҥ усулуобуйаҕа олорор кырыысалартан биирдэстэрин уту­йаары гыннар эрэ, уһугуннара сылдьыбыттар. Уопут биир ый кэриҥэ барбытын кэнниттэн утуйбатах кырыыса өлбүт. Өлүгүн эттээн чинчийии туох да олоҕу сарбы­йар уларыйыылар суохтарын көрдөрбүт. Ортотунан, кырыыса туруга мөлтөөбүтэ көстүбүт – сүрэҕэр, мэйиитигэр уларыыйылар көстүбүттэр, уопсай микроб тарҕаныыта үрдээбитэ биллибит, ол эрэн “бу сылтахтан өлбүт” диир чопчу сибики суох эбит.

Киһини ити курдук сордуур уопуту аныгы этика көҥүллээбэт. Урукку кырык­таах кэмнэргэ уурааҕынан уту­йар уутун көтүтэн өлөрүү ньымата баара биллэр эрээри, бу билим өттүттэн кичэллээх кэтээһинэ суох ыытыллыбыт, онон чинчиллибэтэх чахчы. Баҕа өттүнэн өр утуйбакка сылдьыы эспэримиэннэрэ бааллар. Билиҥҥитэ саамай уһуннук утуйбакка сылдьыбыт рекордсмен аата Рэнди Гарднер. 1964 сыллаахха 17 саастаах Рэнди Стэнфорд университетын ­учуонайдара кэтээн көрбүт уопуттарыгар кыттан, 11 күн уонна 25 мүнүүтэ (264,4 чаас) утуйбакка сылдьыбыт. Бу эспэримиэн кэмигэр уол толкуйдуур кыаҕа лаппа мөлтөөбүтэ көстүбүт. Холобур, бүтэһик күнүгэр судургу көҕүрэтии холобурдарын оҥоруу кэмигэр хас даҕаны садаа­чаны оҥорон баран тохтоон хаалбыт. “Тоҕо тохтоотуҥ?” диэн ыйтыыга “тугу гына турарбын умнан кэбистим” диэн хоруйдаабыт. Маны кытта Рэнди галлюцинациялаан барбыт, санаата уларыйбыт (атын киһи курдук санаммыт), паранойя сибикилэрэ көстүбүттэр. Ол да буоллар, утуйан туран баран этэ-­сиинэ, өйө-санаата өлүөр туруктааҕа көстүбүт. Бу киһи билигин даҕаны тыыннаах. Онон, кыһалҕа кыһарыйдаҕына, киһи балачча өр утуйар уутун кыатаныан сөп эбит. Ол эрэн, утуйуута күннэтэ хааччахтанар идэлээх дьону өр кэтээһин көрдөрөр – өр ууну хаммакка олоруу доруобу­йаҕа куһаҕан сабыдыаллаах. Уутун хаммат киһи инфаркт, инсульт, мэйии ыарыыларынан ордук чаастатык ыалдьар уонна уопсай туруга мөлтөх буолар.

“Күөрэгэйдэр” уонна “мэкчиргэлэр” бааллар дуо?

“Мэкчиргэ” оҥоһуулаах буоламмын, үлэбэр куруутун хо­­йутуубун!” диэн этиини истибиккит буолуо. Бу кырдьык дуу, эбэтэр сылтах көрдөөһүн дуу? Сомнологтар элбэх чинчийиилэрэ бу курдук арахсыы баарын көрдөрөр. Маны генетиктэр эмиэ бигэргэтэллэр – араас ген бөлөхтөрө биир киһиэхэ бааллара сарсыарда эрдэ эбэтэр хойутуу уһуктарыгар чопчу сабыдыаллаахтар. Бу көрдөрүүнэн араас хронотиптар диэн бааллара билим өттүттэн дакаастаммыт. Араас хронотипка киирии 54% генетикаттан тутулуктаах эбит. Оттон 43% дьон суукка араас кэмигэр утуйар-уһуктар үгэс­тэрэ социаль­най төрүөттээх. Ол эбэтэр, сорох “мэкчиргэбин” диэн ааттанар дьон сөптөөх дьаһаныы түмүгэр “күөрэгэйдэр” этэрээттэригэр көһүөхтэрин сөп эбит. Аны хронотип 3% киһи сааһа сабыдыаллаах. 20 саастарын ситиэхтэрин иннинэ ортотунан “мэкчиргэ” хронотибыгар киирсэллэр, онтон 20 сааһыттан кырдьыар диэри киһи эрдэ уһуктар “күөрэгэйдэр” диэки сыҕарыйан барар. Үһүс көтөргө киирэр бөлөх эмиэ баар – “холууптар” диэн ааттанааччылар – хаһан уту­йара күнүс-түүн дьайыытыгар бэриммэт, сөптөөх эрэсиими олоҕун олоруутунан оҥостор.

Санаа

Вадим Бондарь, оҕо бырааһа, офтальмолог:

– Соторутааҕыта Кытай быраастара биир чинчийии түмүгүн таһаарбыттара. Оҕо эрдэ уонна биир кэмҥэ утуйара харах доруобуйатыгар уһулуччу суолта­лаах. Оскуолаҕа үөрэнэр саастаах 6 тыһ. кэриҥэ оҕону чинчийэн көрүү түмүгүнэн киэһэ 10 чаастан хойутуу утуйар оҕолор харахтара ордук түргэнник мөлтүүр эбит. Уопсайынан, оҕону биир кэмҥэ утуйарга кыра эрдэҕиттэн үөрэттэххитинэ, инники олоҕор улахан өҥөнү оҥороҕут.

Түмүккэ

Бу ыстатыйаттан сомнология соччо улахан ситиһиитэ суох билим курдук көстүөн сөп. Ол эрэн, бу хайысха ситиһиилэрэ бэрт элбэх. 90 кэриҥэ утуйар ууну кытта сибээстээх ыарыы үксэ ситиһиилээхтик эмтэнэр. Хаһыҥырааһын, баттатыы, тиис хабырыныы, тэллэххэ ииктээһин, түлэкэтийии уо.д.а. уту­йар ууну кытта сибээстээх ыарыылар билигин даҕаны биир табылыакканы иһэн эбэтэр тугу эрэ быһан эмтэммэттэр эрээри, чинчийиилэр бара тураллар, араас ситиһиилэр бааллар. Оттон сааскы уу көтүүтүн сылтаҕа биллэр – саас тыынар тыыннаах барыта горманальнай туруга уларыйар, ол сорох дьон уутун көтүтэр. Сөптөөх кэмҥэ сытан, утуйар ууну угуйар усу­луобуйаны тэринэн сынньаныҥ, доруобай буолуҥ!