Уулуссаҕа силлиири утары охсуһуохха

Былырыын Ленин проспега саҥаттан оҥоһуллан, сырдык таастан таҥыллан, сырдыы, киэркэйэ түспүтэ. Ол эрээри, номнуо онон-манан ыстыыр ыас сыстан, хараара сытара көстөр. Бу маннык ыаһы ыраастыыр олус уустук буолар, уонча сылы быһа харааран, кири, инпиэксийэни-бактыарыйаны мунньа, көстүүнү буортулуу сытыаҕа.

Аны уулуссаҕа баран иһэн, үгүс эдэр дьон атыттарга кыһаммакка, тротуарга силлииллэрин көрөбүн. Саастаах да дьоммут хаалсыбаттар. Сааһыары, уулуссаны көрдөххө, киһи хаамар да сирэ хаалбатын курдук, бүтүннүү сил буолар. Ол барахсаттар «мин бу баарбын» диэбиттии көҕөччү көрөн сыталларын, арай, ардах-хаар буор-босхо суурайан эрдэҕэ. Ордубутун тилэхпитинэн тэпсэн, дьиэбитигэр киллэрэбит. Оттон арай сыстыганнаах ыарыылаах киһи силэ буоллун?! Кыһыҥҥы өттүгэр күүгэннээх диэн, хааннаах диэн, сыыҥтаах диэн, сил араас көрүҥэ уулуссаҕа тоҥон сытар буолар. Көрүөххэ, эчи, куһаҕанын…

Тоҕо уулуссаҕа силлииллэрий? Култуурабыт таһымын намыһаҕа таайа сыттаҕа.

Сил диэн тугуй?

Киһи организма олус уустук оҥоһуулаах. Бэссэстибэлэр атастаһыыларын түмүгэр, туһата суох уонна буортулаах «шлак» таһыгар тахсыахтаах. Организм көлөһүн, харах уутун, сил, о. д.а. нөҥүө ыраастанар. Ону тэҥэ сил, сыраан аһы буһарарга наадалаах, тиис эмээлин харыстыыр. Сили оҥорор анал быччархайдар бааллар. Бу быччархайдары ньиэрбэ утахтарын нөҥүө мэйии салайар. Киһи биир сууккаҕа 1,5–2 лиитирэ сили, сырааны оҥорон таһаарар. Оттон кэбинэр кыыллар сууккаҕа 120 лиитирэни оҥорон таһаарыахтарын сөп.

Тоҕо силлииллэрий? Кыылларга силлээһин диэн эмиэ баар. Тэбиэннэр кыыһырдахтарына силлииллэр. Кобра, ооҕуй оҕус сорох көрүҥэ бултаһарга силлэрин туһаналлар. Үгүс кыыллар сылдьар сирдэригэр бэйэлэрин баалларын биллэрээри, сыт хааллараары ииктииллэр, аалыналлар. Киһи силлиирин бу түҥ былыргы үөрүйэххэ киллэриэххэ сөбө дуу?

Эр дьон сылдьыбыт сирдэрин ахсын силлииллэр, ол аата бэйэлэрэ да билбэттэринэн, сирдэрин бэлиэтииллэр, баалларын биллэрэллэр. Ону тэҥэ, силлиир киһи атыттартан «курутуой» курдук көстүөн баҕарар.

Табахсыттар элбэхтик силлииллэр. Ол табах буруота тыл амтаны билэр рецептордарын кычыгылатарыттан тахсар. Үгүстүк силлиир киһи үөрүйэххэ, үгэскэ кубулутан кэбиһэр.

Сокуон бобор дуо?

Биһиги дойдубутугар силлиири бобор сокуоннар эмиэ бааллар. Калмыкия парламена уулуссаҕа силлээтэххэ, бөҕү, ыаһы, табаҕы бырахтахха,
1–3 тыһ. солкуобайынан ыстарааптыыр туһунан сокуону таһаарбыта. Ол иһин Элиста — олус ыраас куорат.

Уссурийскай куорат уулуссатыгар силлээтэххэ, полицияҕа тутан илдьиэхтэрин сөп. Ыраас куораттарга дьон култууратын таһыма эмиэ үрдүк.

Дьон ортотугар тахсан киирэр, кэҕирдэр, муннугун хастар — сиэргэ сөп түбэспэт быһыы. Сыҥааҕырдыыр, сөтөллөр, ытырдар кэмҥэр айаххын саба туттубатаххына, тулалыыр дьоҥҥун убаастаабаккын көрдөрөҕүн. Силлиир диэн эмиэ ол курдук. Оччотугар тоҕо аһаҕастык тулалыыр дьону убаастаабаттарын көрдөрөллөрүй? Санаан да көрдөххө, мөлүйүөн киһи олорор куоратыгар бары силлиир буоллахтарына, төһөлөөх кир-хох мунньулларый, ыарыы тарҕанарый? Култууралаах киһи бас-баттах туттубат, тулалыыр эйгэтин киртиппэт.

Түмүк

Биһиги өбүгэлэрбит буор муосталаах балаҕаннарыгар силлии-хаахтыы сылдьыбыттарыттан эбитэ дуу, билиҥҥэ диэри дьон ортотугар силлииртэн туттуммаппыт. Ордук уолаттар, эр дьон. Дьиҥинэн, бэйэни тутта-хапта да сылдьыы култууратыгар, ыарыыны тарҕаппат да туһуттан уонна куораттарбыт, сэлиэнньэлэрбит ыраас буолалларын ситиһэргэ, уулуссаҕа силлииртэн туттунуохха наада.

Киһи көрбөтүгэр хаһан баҕарар силлиэххэ сөп: илии сууна туран, туалекка, муҥ саатар, дьиэ кэннигэр киирэн. Оччоҕо куораппыт, нэһилиэктэрбит уулуссалара ырааһырыа этилэр. Бу — куһаҕан, дьоҥҥо буортуну аҕалар диэн өйдөттөххө эрэ, дьон туттунуо.

Сорохтору ыстараап эрэ тохтоторо буолуо. Иккитэ-үстэ ыстарааптанан баран, киһи толкуйдуур, тохтуур. Онон сокуон да өттүнэн бобууну-хааччаҕы киллэриэххэ сөп курдук. Камераларынан көрөн, ыстарааптаан саайдахтарына, сыыһатын өйдөөн, син туттунуо этилэр.

“Култуура намыһаҕын көрдөрөр”

Елена Павловна, биэнсийэлээх:

— Дьэ, мин олох сөбүлээбэт суолум. Киһи култуурата намыһаҕын, иитии тиийбэтин көрдөрөр дии саныыбын. Онон оҕону анаан үөрэтиэххэ наада. Санаан да көрдөххө, күн аайы тыһыынчанан киһи силлии сырыттаҕына, ону бары тэпсэ сырыттахпытына, туох үчүгэйэ кэлиэй?

Иван Егоров, олбуор харбааччы:

— Мин санаабар, ыстараап киллэриэххэ уонна күүстээх өйдөтөр үлэни ыытыахха наада. Куораппыт тупсара хас биирдиибититтэн тутулуктаах. Ити ыас хараара сытара элбэх буолааччы. Өссө кэлин ыччаттар араас оту ыстыыллар, ол элбэхтик силлэтэр үһү. Күөх өҥнөөх сил элбэх.

Омук сиригэр хайдах охсуһалларый?

Сылдьыбыт дьон Израильга, Кытайга дьон ортотугар үгүстүк силлииллэр диэн кэпсииллэр. Бу былыр-былыргыттан кэлбит үгэс. Айаххар кэлбити тутуо суохтааххын, таһаарыахтааххын диэн өйдөбүлтэн тахсыбыт. Ол эрэн, кэнники кэмҥэ Кытайга уулуссаҕа силлиири, ыаһы быраҕары бобор буоллулар. Пекиҥҥэ буолбут олимпиада иннинэ уулуссаҕа силлиири бобон туран, ыстараабы уон төгүл үрдэппиттэрэ. Силлииргэ анаан анал бакыаттары түҥэппиттэрэ.

«Синьхуа» ааҕыныстыба иһитиннэрбитинэн, олимпиада иннинэ волонтердар икки нэдиэлэ иһигэр киин болуоссаттан 600 тыһыынча ыаһы ыраастаабыттар. Сүрдээх үлэни үлэлээбиттэр.

Казахстаҥҥа силлиири, Сингапурга оннооҕор ыас ыстыыры боболлор. Уулуссаҕа силлээтэххэ, көтөрдөрү аһаттахха, улахан ыстараап (250 дуоллар) күүтэр. Онон ыстараап дьайыылаах —ким да силлээбэт, ыаһын бырахпат буолбут.