Уулуссалар ылбычча ааттамматтар

Бу күннэргэ социальнай ситимнэр, мессенджердэр оргуйан олороллор. Кэпсэтии тиэмэтэ биир – Дьокуускай куорат уулуссаларын аатын уларытыы. Тустаах тиэмэ, түгэн көһүннэр эрэ, кэмиттэн-кэмигэр күөрэйэн тахса турар.

Уһулуччулаах киһибит

СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев уһулуччу кылаатын билинэн, “СӨ бастакы бэ­­рэсидьиэнэ М.Е. Николаев сырдык өйдөбүлүн үйэтитии туһунан” ыйаахха Ил Дархан Айсен Николаев бу сыл сэтинньи 13 күнүгэр илии баттаабыта. Манна сүдү киһи аатын үйэтитиигэ хас да пуун киирбититтэн төрдүһүнэн: “Дьокуускай куорат” куораттааҕы уокурукка (Григорьев Е.Н.) 2024 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри “Дьокуускай куорат” куораттааҕы уокурук Автодорожнай уулуссатын М.Е. Николаев аатынан проспекка уларытар туһунан үлэни ыытарыгар сү­­бэлииргэ (рекомендовать)” диэн суруллар. Ил Дархан ити ыйааҕын олоххо киллэрэр соруктаах Дьокуускай куорат дьаһалтатыгар, Евгений Григорьев салайааччылаах оробуочай бөлөх тэриллибит.

Кэскиллээх этииттэн тирэхтэнэн, бу күннэргэ нэһилиэнньэ тустаах боппуруоһу уостан түһэрбэккэ ырытта. Онон кылгастык куорат уулуссаларыгар тохтоон ааһарга сананныбыт.

Дьокуускай уулуссалара

Сорох чахчыларга Дьокуускай куоракка барыта 436, 349 уулусса баар диэн суруйаллар. Дьокуускай куорат уокуруктааҕы дьаһалтатын саайтыгар 507 уулусса баар диэн ыйыллар. Итинтэн хас уулусса киһи аатын сүгэрэ чопчуламматах. Быһа холу­йан, кыра аҥаара буолуо диэн сэрэйиэххэ сөп.

Уулуссаны ааттааһын ылбычча оҥоһуллубат үлэ. Ол курдук, уулуссалар, болуоссаттар ааттарын уларытар быһаарыыны ким эрэ туруорсуутугар, биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы  хамыыһыйа үлэтигэр, уопсастыбаннай истиилэр, о.д.а. хамсааһыннар түмүктэригэр олоҕуран, Дьокуускай куорат Дуумата ылынар. Сэмэн Ноҕоруодап курдук саханы саха дэппит биир чулуу киһибит, лингвист-учуонайбыт аатын куорат биир эмэ уулуссатыгар иҥэрээри, аймахтара уһун кэм устата туруорсубуттара, сүүрбүттэрэ-көппүттэрэ.

Аны суруйааччы Сайа эмиэ сөпкө туруорсар. Ити курдук улахан сыранан ситиһиллибит уулусса биир тылынан “улица Мординова”, “улица Васильева” эрэ диэн ааттанар. Оннооҕор саастаах дьон Авксентий дуу, Амма Аччыгыйа дуу буоларын мунаарар түгэнигэр, бүгүҥҥү ыччаттан тугу ирдиэҥий. Оттон уулусса аата, бастатан туран, бу олорон ааспыт, норуотун туһугар туох эрэ үтүөнү оҥорбут дьону үйэтитэр, ыччат, оҕо-аймах биллин, умнубатын диэн соруктаах иҥэриллэр эбээт. Онноооҕор бэтэрэнэн киһи Володя Губин туох үтүөлээҕэ-өҥөлөөҕө умнулла быһыытыйда. Онон уулуссалар ааттарын бэрээдэктиир, дьаарыстыыр уолдьаста. Дьон сөпкө туруорсар.

Биллэн турар, устуоруйа умнуллуо суохтаах, устуору­йаҕа сигэниэхтээхпит эрээри, кэм-кэрдии уларыйар, көлүөнэ солбуллар, ону кытта саҥа үйэ дьоруойдара тахсаллар. Поярков уулуссаны утарааччы сыллата элбээн иһэргэ дылы, хаһан эмэ син биир уларыйара буолуо, кэм эрэ ирдэнэр.

Саха сирин биир уһулуччулаах киһитин – Михаил Ефимович Николаев аатын биир эмэ уулуссаҕа иҥэрэллэрэ биллэр. Бу долгунугар олорсон аныгы кэм киэн туттар, холобур оҥостор дьонун аатынан атын даҕаны уулуссалары ааттыах баара.

“Уулусса” диэни сахатытыахха

Кэлин салалта, бы­­лаас өттүттэн тыл сайдыытыгар улахан болҕомто уурулунна, үп-харчы да көрүлүннэ, онон 1990-с сыллар, Кэнсиэпсийэ кэнниттэн харан турбут “муус төлө” биэрэн, хамсааһын тахсан эрэр, сахатытыы күүскэ баран эрэр. Ол курдук, сорохтор “уулусса”, “проспект” диэн тыллары сахатытыахха диэн төбөлөрүн сынньаллар, араас барыйааннары толкуй­даан көрөллөр. Көннөрү “суол” диэххэ дэһэллэр. Ол эрээри, “суол” “дорога” диэн уопсай өйдөбүллээх. “Муҥ, саатар, сахалыы тылбаастанан “уулусса” дэннин” диэччилэр эмиэ бааллар.

Биллиилээх топонимист, сир түннүгэ киһи Багдарыын Сүлбэ “суол”, “уулусса” диэн тылларга хас да кинигэтигэр тохтоон быһааран турар. Холобур, “Ис иһигэр киирдэххэ” диэн 1988 с. та­­һаартарбыт кинигэтигэр маннык суруйар: “Боппуруоспут улаханын ити курдук быһаардыбыт, ханан, туох сирдэри талан саха дьоно суолланар этилэрий диэни. Аны билигин суоллара диэн хайдах этэй диэн токкоолоһон көрүөҕүҥ”, – диир итиэннэ “орох”, “ыллык”, “оҥку”, “суол”, “уулусса”, “айан суола”, “сыарҕа суола”, “аартык”, “тыраат” диэн тыллары ырытан, быһааран суруйталыыр. Сэҥээрбит дьон булан ааҕыаххытын сөп.

Сөптөөх хамсааһын

Илья Васильев, Автодорожнай уокурук олохтооҕо:

– М.Е. Николаев курдук тумус туттар киһибит аатынан уулусса эрэ буолбакка, кэккэ эбийиэктэри да ааттыахха сөп. Сөптөөх хамсааһын саҕаланан эрэр. Биир бэйэбэр “Бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев аатын сүгэр уулуссаҕа олоробун” диэн киэн тутта этэрбэр да астык буолуох этэ. Арай, дьиэбит докумуонун, пааспардарбытын уларытыҥ диэтэхтэринэ, эмиэ даҕаны сүпсүлгэн буолууһу диэн толкуйдуу сылдьабыт.

Уонна ааттыы сорунан баран, атын уулуссалар “дьылҕаларын” эмиэ көрөллөрө буоллар. Ленини утарбаппын эрээри, бастакы бэрэсидьиэммит аатынан проспегы да уларытыахха сөп этэ. Урут Большой диэн ааттанара үһү. Хаттаан бириэмэни бараабакка, биир быһаарыы ылыах, биир докумуон толоруллуох этэ.

Пааспары уларытар ирдэммэт

Автодорожнай уулуссаҕа кэлин дьиэ бөҕө тутулунна, элбэх киһи олорор. “Пааспарга бэлиэтэниини (регистрация) уларытар ирдэнэрэ буолуо” диэн олохтоохтор тэрилтэлэринэн сүүрэл­лэрин ыарырҕатан ыйыталаһан эрэллэр. “Пааспарга олорор сиригэр регистрациялааҕын туһунан бэчээт турарын, гражданин маны дьиҥинэн уларыппатын быһыытынан, учуоттан уһуллан баран иккиһин олорор сиргэ учуокка турар төрүөт суох – сокуон хаттаан регистрацияланар туһугар регистрационнай учуот уорганыгар барар туһунан эбээһинэһи сүктэрбэт. Маннык түгэҥҥэ пааспары уларытар ирдэммэт” диэн куорат официальнай саайтыгар быһаараллар.