В.И. Саввинов — Дархан Уус Ем. Ярославскай аатынан Саха түмэлигэр  үйэлээх бэлэхтэрэ

2024 сыл бүтүүтүгэр, ахсынньыга, Дьокуускайга Марха  улууһа  төрүттэммитэ 200 сылыгар анаммыт  Ньурба улууһун күннэрэ буолан ааспыттара. Ити тэрээһин чэрчитинэн Ем. Ярославскай аатынан түмэлгэ “Ньурба оройуона: үйэттэн үйэҕэ” быыстапка аһыллыбыта.  

2025 сыл тохсунньу 20 күнүгэр диэри үлэлээбит быыстапкаҕа Дьокуускай олохтоохторо уонна ыалдьыттара кэлэн, Ньурба улууһун 18 нэһилиэгэ кыттыһан бэлэмнээбит 300-тэн тахса экспонаты, ол иһигэр, К.Д. Уткин аатынан Норуоттар доҕордоһууларын түмэлин сэдэх, киһи болҕомтотун тардар малларын-салларын, көрөн сэҥээрбиттэрэ, билбэтэхтэрин билэн астыммыттара.

Быыстапкаҕа  Ньурба куоратын олохтооҕо, Ньурба улууһун уонна Күндээдэ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун маастара, кыраайы үөрэтээччи Саввинов Владимир Иванович — Дархан Уус кыттыбыта. Манна кини эт илиитинэн чочуйбут  чороонноро,  хамсалара, араас төбөлөөх оноҕостора бааллара. Ону тэҥэ эһэтэ тутта сылдьыбыт былыргы алтан солуурчаҕа турбута.  Дархан Уус  араас сылларга былыргы сэдэх маллары үтүктэн оҥорбут 140-тан тахса малын төрөөбүт улууһун култуура Департаменын  түмэлигэр  туттарбыт эбит. Владимир Иванович Ньурбатын сиригэр I-кы Хаҥалас нэһилиэгин алаастарын кэрийэ сылдьан былыргы сэргэлэри көрөн, сэҥээрэн, кээмэйдэрин суруйан, уруһуйдаан, хаартыскаҕа түһэрэн ылбыт. Билиҥҥитэ Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар, уруккута Марха улууһун сиригэр киирсэр,  Кривогорницын кинээс алааһыгар 1905 сыллаахха Өксөкүүлээх ыһыахтыы кэлэ сылдьыбытыгар сэргэ туруоруллубутун үтүктэн оҥорбут.  Ону тэҥэ эр киһи сэргэтин, дьахтар сэргэтин, идэһэ сэргэтин (былыр сахалар сүөһүнү сүүстээн өлөрбөккө, сэргэҕэ баайан, кэлгиилээх кэлин атахтарын сууллары тардан, ол кэнниттэн үөс тымырын быһа сотоллор эбит, Саввинов В.И. “Үйэлэри уҥуордаан” кинигэтиттэн), кийиит кыыс түннүктээх сэргэтин, о.д.а. “өбүгэлэрин сэргэлэрин” үтүктэн, миэтэрэ үрдүктээх гынан оҥорбутун эмиэ култуура Департаменын түмэлигэр бэлэхтэтэлээбит.

Владимир Иванович быыстапка арыллар тэрээһинигэр үөрүүлээх быһыыга-майгыга Емельян Ярославскай аатын сүгэр, өрөспүүбүлүкэбит саамай кырдьаҕас түмэлигэр  улахан кээмэйдээх үс атахтаах чороонун бэлэх ууммута. Чороон бүтүннүү хаһыллыаҕыттан саҕалаан, илиинэн оҥоһуллубут буолан  элбэх сыраны–сылбаны ирдээбитэ чахчы. Чороон моонньугар дьэс алтантан  оҥоһуллубут сэттэ сиринэн иккилии салбырҕастардаах курдаах. Үөһээтигэр, ойуу саҕаланар сиригэр,  Б.Ф.Неустроев — Мандар Уус быһаарыытынан – от эбэтэр хабарҕа ойуу, сорохтор суруйалларынан тараах ойуу түһэриллибит. Бу чорооннорго баһыйар өттүлэригэр көстөр ойуу, уйгуну-быйаҥы, байылыат олоҕу кэрэһилиир. Санныгар уонна аллараа өттүгэр үстүү кэккэнэн ураһалыы ойуу быһыллыбыт. Чороон эркинэ кэтириир сиригэр биир кэккэнэн  илим хараҕа  ойуу, ол үрдүнэн  уонна  аннынан биирдии кэккэ ураһалыы ойуу, хастыы эмит кэккэнэн дьураа ойуу барбыт.  Атахтарын үөһээ өттүгэр ат төбөлөрө быһыллыбыттар, аллараа ат туйаҕынан түмүктэммиттэр. Туйахтара дьэс алтан курунан киэргэтиллибиттэр. Чороон ортотугар алтан тимир пластинатыгар “Кыайыы 80 сылынан” диэн өйдөбүнньүк суруктаах.

Владимир Ивановичтыын тус бэйэтин кытта кэпсэттэххэ, былыргыны-хойуккуну олус сэҥээрэрэ, төһө да сааһырдар, дьоҥҥо-сэргэҕэ билэрин-көрөрүн  тиэрдиэн баҕарара олус сөхтөрөр. Быданнааҕыта былыргы ох сааны үтүктэн оҥорбутун кэпсээбитэ. Хатыҥ уонна тиит араҥалаах ох сааны  оҥороругар хатыыс хабаҕыттан силими булбакка аныгы килиэйи туттубут. Оннук икки ох сааны Ньурба музейыгар бэлэхтээбит. Ону таһынан оноҕос сүүрбэччэ араас көрүҥүн оҥорбутун кэпсээбитэ. Хас биирдии оноҕоһу туһааннаах кинигэлэртэн, ыстатыйалартан көрөн, ааҕан, дьонтон ыйыталаһан, сүбэлэһэн  оҥортолообут эбит. Р.К. Маак “Вилюйский округ” диэн  кинигэтигэр 1852 сыллаахха тоҥустар кыырай халлааҥҥа ытыллыбыт оноҕоһу сэттэтэ-аҕыста табан түһэрэллэрин ааҕан олус сөхпүтүн этэр. “Оноҕос уонна ох диэн араара өйдүөххэ наада. Ох үксүн тимир төбөлөөх, сэриигэ, улахан кыылы ытарга, онтон оноҕос диэн муос, уҥуох эбэтэр мас төбөлөөх кыра булка туттуллар” – диэн быһаарар. “Этэллэр дии, киһи тыла – ох диэн. Охтоохтон охтума, саалаахтан самныма. Эбэтэр, ох курдук оҥоһун, кустук курдук куоһанан” – диэн араас өс хоһооннорун  холобур курдук  этэн  санатар.

А.А. Саввин үлэлэрин, Ф.Ф. Васильев “Военное дело якутов” кинигэтин кытта билсэн, үөрэтэн баран “уостаах ох” эбэтэр Бүлүү улууһун Кыргыдайыгар “сардаана ох” диэн ааттаммыт дөйүтэн бултуур  оноҕостору үтүгүннэрэн түмэлбитигэр куорсуннаах үс балтаанай оноҕоһу (нууччалыыта “томар”)  туттарда. Бу тииттэн оҥоһуллубут оноҕостор уһуннара 70-нуу см, уктарын диаметрдара 0,8 см. Куорсуннара улар, хаас кынаттарыттан силимнэммиттэр. Төбөлөрө сүөһү муоһуттан  кыһыллан олордуллубуттар, икки оноҕос төбөлөрө  түөрт үөстээх гынан быһыллыбыттар. Итилэртэн биир оноҕос төрдүгэр уҥуохтан чочуллубут түөрт кырыылаах  уһуктаах.

Владимир Иванович музейга тохсунньу бүтүүтүгэр, иккис кэлиитигэр, биир атахтаах икки чороону туттарбыта. 1945 сыллаахха Тааттаҕа  Дьүлэй нэһилиэгэр XVIII үйэҕэ баайынан аатырбыт  Чаҕаан Өттүк (Аҕаан Бөтүүк) диэн киһи уҥуоҕун  Саха уобаластааҕы түмэлин научнай үлэһитэ Семен Иванович — Сэһэн Боло салайыытынан хаһыыга, бэрт сэдэх көстүүлээх биир атахтаах чороон булуллубут этэ. Чороон үрдүгэ 11 см, айаҕын диаметра 6,5 см.

Иккис чороон 1933 сыллаахха Саха уобаластааҕы түмэлин директора М.И. Ковинин уонна этнограф, фольклорист Г.В. Ксенофонтов Орджоникидзевскай оройуоҥҥа (билиҥҥитэ Хаҥалас улууһугар) I-кы Өктөм нэһилиэктэн Эбэ аана диэн сиргэ XVII-XVIII үйэтээҕи көмүүнү хостообуттарыгар булуллубут биир атахтаах чороону үтүктэн оҥоһуу буолар. Бу чороон үөһэнэн икки дьураалаах, ортотун диэки кэтирээн, түгэҕин диэки төгүрүктүҥү быһыылаах. Атын чорооннортон уратыта диэн, ойуута суох кэриэтэ эркинин ортотунан быга, чорбойо сылдьар, биир эрээт чугас-чугас хаһыллыбыт, ньолбоҕордуу быһыылаах түннүктэрдээх, курдаах.

Түмэл пуондатын хаҥатаары  Владимир Иванович  үһүс сырыытыгар Майа-Алдан оройуонуттан, Охотскай Аркатыттан чугас сытар сиртэн булуллубут,  В.Н. Васильев эспэдииссийэтэ 1927 сыллаахха туттарбыт кэллиэксийэтиттэн, тоҥус дьахталлара  тордох туруоралларыгар туттар, хаары ыраастыыр күрдьэхтэрин үкчү копиятын аҕалбыта. Владимир Иванович: “Бу маллары атыылаары оҥорбоппун, эдэр ыччат, кэлэр көлүөнэ өбүгэлэрбит түҥ былыргыларын биллиннэр, үөрэттиннэр диэн эрэнэн оҥоробун” — диир.

Итинник соруктаах, инникини өтө көрөр мындыр өйдөөх-санаалаах, түмэлбит истиҥ доҕоро Владимир Иванович  буспут эти хостуурга аналлаах тордуохтаах тимир үтэһэни, уруу хамыйаҕын, оҕо эмсэҕин, дагда ытыгын, муос ытыгы, үс харахтаах эбир хамыйаҕы, ким да, хаһан да харахтаан көрбөтөх, номоххо эрэ ахтыллар үөттүрэҕи (сүктэр кыыс ымыы маһын)  оҥорон түмэл уораҕайын баайын-дуолун кэҥэттэ-хаҥатта. Оҥоһуктарын оҥороругар мастан ураты сүөһү муоһун, тимир араас көрүҥүн, таба, тайах сотолорун уҥуоҕун, көтөр кынатын куорсунун туттубут.

Владимир Иванович 1941 сыллаахха сэтинньи 4 күнүгэр Ньурба улууһун Кугдаар нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Иван Дмитриевич Саввинов – Тутталыыс (1904-1944) дэгиттэр ууһунан биллэрэ: чаһыны өрөмүөннүүрэ, дьиэ-уот ис-тас тээбиринин оҥороро, алдьаммыт малы чөлүгэр түһэрэрэ. Ийэтэ Елизавета Гаврильевна (1914-1995) колхуоска ыанньыксыттыыра, сайынын от мунньара, күһүнүн бурдук быһара. Иистэнньэҥ буолан сэрии аас-туор кэмнэригэр, кыһалҕалаах дьоҥҥо, тулаайах оҕолорго  ис-тас таҥастарын, этэрбэстэрин абырахтаан улаханнык абыраабыта.  Аҕата эдэр сааһыгар ыалдьан суох буолбутун кэннэ ийэтин өттүнэн эһэтигэр Иванов Гаврил Степановичка – Тооппуй  Хабыыччаҕа (1876-1978) үксүн сылдьара, кини былыргы олох туһунан сэргэх кэпсээннэрин истэн улааппыта.  Дьонун сатабылын удьуордаан Владимир Иванович мастан-тимиртэн араас оҥоһуктары, саха былыргы туттубут малларын-салларын үтүктэн оҥорон, кэнчээри ыччакка өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын, устуоруйатын биллиннэр диэн үйэлээх үлэтин билигин төһө да сааһырдар, кыаҕа тиийэринэн оҥороро киһини сөхтөрөр.

1965 с. Владимир Иванович Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикумугар ойуур хаһаайыстыбатын салаатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1969 с. үөрэҕин бүтэрбит эдэр исписэлиис дойдутугар Күндээдэҕэ үлэлии тиийбитэ.

1973-1976 сс. Красноярскайга Сибиирдээҕи технологическай институкка үөрэнэн ойуур хаһаайыстыбатын инженерын идэтин ылбыта. Үөрэҕин бүтэрээт, Жиганскайга ойуур хаһаайыстыбатыгар сүрүн исписэлииһинэн, кэлин Таатта, Ньурба оройуоннарыгар лесхоз дириэктэринэн ананан үлэлээбитэ. Олоҕун 43 сылын талан ылбыт идэтигэр бэриниилээхтик, ситиһиилээхтик үлэлээбитин бэлиэтээн, 1999 с. Российскай Федерация ойуурун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, 2005 с. ойуур хаһаайыстыбатын Бочуоттаах үлэһитэ үрдүк ааттары иҥэрбиттэрэ.

Үлэни тэҥэ спорду өрө тутар буолан, 1968 сылтан тэриллэн ыытыллыбыт Манчаары Баһылай спартакиадаларыгар, национальнай көрүҥнэргэ ситиһиилээхтик кыттан 1969 – 1971 сс. призер, онтон   Майаҕа 1981 с. 40-тан үөһэ саастаах бэтэрээннэргэ  кылыыга чөмпүйүөннээбитэ.

Владимир Иванович  бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыаҕыттан, сөбүлүүр  дьарыгын – мастан, тимиртэн уһанарын сөргүтэн саҕалаабыта. Өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын көрдөрөр, сырдатар, кэнэҕэски ыччакка тириэрдэр санаанан салайтаран айар-тутар үлэтин күн бүгүнүгэр диэри илдьэ сылдьара киниэхэ айылҕаттан уһанар талаана,  төрөөбүт сирин-уотун үөрэтиэн баҕарар күүстээх баҕа санаата, бэйэтин курдук биир толкуйдаах, араас эйгэҕэ үлэлиир-хамныыр дьону кытта алтыһыыта бигэ тирэх буолбута.

Дэгиттэр уус В.И. Саввинов ситиһиилэрин элбэх кырааматалар, махтал суруктар, дьупулуомнар, сэртипикээттэр, бэлиэлэр туоһулууллар. Маҥнайгы дьүүлгэ тахсыбыт “Мин эһэм” диэн оҥоһуга – эһэтин Гаврил Степановиһы мастан кыһан оҥорбут статуэтката,  1974 с. ыытыллыбыт бэстибээлгэ биһирэбили ылбыта. 1994 сыллаахха Дьокуускайга  Норуот айымньытын дьиэтэ киниэхэ “Мастер-умелец” ааты иҥэрбитэ. 2001 сыллаахха “Норуот маастара” буолбута. Итини таһынан Владимир Иванович үгүс үлэлэрэ араас таһымнаах (улуус, өрөспүүбүлүкэ, эрэгийиэн) быыстапкаларга  көрдөрүллүбүттэрэ.

1999 с. “Дьүһүйүү”, 2008 с. “Дойдум дьоно”, 2012 с. “Үйэлэри уҥуордаан” кинигэлэрэ, ону таһынан араас элбэх ыстатыйалара тахсыталаабыттара. 2008 сылтан  төрөөбүт сирин аатынан Кугдаар Буобата, онтон 2023 с. Дархан Уус диэн ааты ылыммыта.   Саввинов Владимир Иванович аата “Краеведы Якутии” (2007), “Народные мастера Якутии” (2010) кинигэлэргэ киирбитэ.

Кэргэнинээн Варвара Константиновналыын 1967 с. холбоһон, 3 оҕону төрөтөн, 22 сиэн, 12 хос сиэн  тапталлаах эбэлэрэ, эһэлэрэ буолан олорбуттара 58 сыла.

Владимир Иванович, эйигин, Сахабыт сирин кэрэхсэбиллээх былыргытын үөрэтээччини, чинчийээччини, тэнитээччини, сээркээн сэһэнньити, мындыр, сатабыллаах ууһу төрөөбүт күҥҥүнэн уонна Сомоҕолоһуу күнүнэн истиҥник эҕэрдэлиибит! Ем. Ярославскай аатынан Саха түмэлин уораҕайыгар, ол эбэтэр, бар дьон-сэргэ билиитигэр-көрүүтүгэр таһаарарга, бэйэҥ оҥоһуктаргын бэлэхтээбиккэр барҕа махталбытын тириэрдэбит! Эйиэхэ уонна дьиэ кэргэҥҥэр чэгиэн-чэбдик доруобуйаны, уйгу-быйаҥ  олоҕу, кэрэ-үтүө түгэннэри, айар-тутар үлэҕэр ситиһиилэри, уһун дьоллоох олоҕу баҕарабыт!

Ем. Ярославскай аатынан түмэл үлэһитэ Ю.В. ИЛЛАРИОНОВА.