“Василий Чемезов: Учуутал, уһуйааччы, реформатор” документальнай киинэ сүрэхтэниитэ буолла

Кырдьыгын эттэххэ, хомус түмэлигэр сырыттым ини сылдьыбатым ини, ол тухары биирдэ даҕаны бу аттынааҕы ааны өҥөйөн, манна туох тэрилтэ буруо таһааран олорорун туһунан толкуйдаабатах, өйдөөн көрбөтөх эбиппин. Бу эрэ үктэнним – Саха сирин норуоттарын муусукатын, фольклорун түмэлигэр.

“Национальнай архыыпка Чемезов илии баттааһыннаах, РСФСР Үөрэҕириигэ министиэристибэтигэр түһэрбит суруктара хараллан сыталлар, массыыҥканан суруллубут сүүрбэттэн тахса сирэйдээх. Наркомпрос оччотооҕу сылларын үлэтин бары хайысхатын отчуоттуур. Сэрии иннинэ барыта өрөспүүбүлүкэҕэ 7 оҕо дьиэтэ баара. Онтон сэрии сылларыгар Чемезов салайыытынан Наркомпрос 21 оҕо дьиэтин арыйтарар. Уустук материальнай бааза кэмигэр, уопсайа, 28 буолар. Интэринээттэр, оҕо дьиэлэрэ үүнэр ыччаты иитиигэ, үөрэтиигэ олус улахан суолталаахтара. Хайдах?”, — диэн “Василий Чемезов: Учуутал, уһуйааччы, реформатор” документальнай киинэҕэ Саха АССР үтүөлээх учуутала, ССРС уонна РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, СӨ педагогтарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Варвара Иванова кэпсиир.

Салгыы: “Сэрии сылларыгар Саха сиригэр 50 тыһ. кэриҥэ киһи хоргуйан өлбүтэ, олор кэккэлэригэр оҕолор эмиэ. Чуолаан, Сунтаарга 4,5 тыһ., Ньурбаҕа 3522 киһи, Чурапчыга 2301 киһи… Ити түөрт сыл иһигэр өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин үс гыммыт биирэ көҕүрээбитэ. Ленинград Блокадатыттан ураты ханна да маннык түгэн тахсыбатаҕа, биһиэхэ эрэ.

1942-1943 үөрэх дьылыгар Сунтаарга 368 оҕолоох 7 интэринээт аһыллыахтааҕын, Наркомпрос 24 интэринээти арыйбыта, онно 703 оҕо олорбута, олортон биирдэстэрэ мин”, — чопчулаан биэрэр. Василий Назарович Чемезов диэн кимий?

Саха биир биллэр судаарыстыбаннай уонна уопсастыбыннай диэйэтэлэ, сахалартан биир бастакы учуонай, устуоруйа билимин хандьыдаата, сэрии сылларыгар норуот үөрэҕириитин миниистирэ, Саха АССР наукаларын үтүөлээх үлэһитэ. Норуокка култуура, норуот үөрэҕириитэ сайдалларын туһугар бэриниилээхтик үлэлээн, өрөспүүбүлүкэ иһигэр эрэ буолбакка, тас өттүгэр эмиэ киэҥник биллэр эбит.

Баҕар, ким эрэ киинэ тоҕо фольклор уонна муусука түмэлигэр тиийэн хаалла диэҕэ. Тустаах түмэл саха оччотооҕу биллэр-көстөр дьонун, диэйэтэллэрин үйэтитэр, сырдатар, видеонан-экспонат быһыытынан тиһэн хаалларар бырайыактаах эбит. Тустаах киинэ ол бырайыак иитинэн, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, В.Н.Чемезов биир дойдулааҕа, Екатерина Дмитриевна Уварова хас даҕаны сыл илдьэ сылдьыбыт өйүгүн көҕүлээн, тустаах түмэл үлэһиттэрин кытта сүбэлэрин холбоон оҥорбут киинэлэрэ буолар.

Киинэ чаас курдук усталаах эбит эрээри, тэрээһиҥҥэ онтон отучча мүнүүтэтин эрэ быһа тардан көрдөрдүлэр. Төһө даҕаны кылгатыллыбытын иһин, В.Н.Чемезов уһулуччулаах судаарыстыбаннай диэйэтэл буоларын арыйда. Итиэннэ, тус бэйэм, киинэ кини учууталынан, дириэктэринэн, Үөрэҕирии миниистиринэн, Тыл уонна култуура институтугар учуонай сэкирэтээринэн, дириэктэр эбээһинэһин толороччу быһыытынан, саамай тоҕоостоох кэмҥэ – РФ Педагог уонна уһуйааччы сылыгар тахсыбыт дии санаатым. Арай, Үөрэх министиэристибэтиттэн бэрэстэбиитэл кэлэн кыттыбатаҕа хомолтолоох. Киинэ сүрэхтэниитигэр кэлбит Амма түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ: “Үөрэх министиэристибэтигэр сүбэлээн, эрэкэмэндээссийэлиэххэ баара”, — диэн саамай сөпкө бэлиэтээтэ. Чемезов курдук судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай диэйэтэли ыччат билиэхтээх, устуоруйа умнуллуо суохтаах. Үөрэххэ сыһыаннааҕын эрэ быһыытынан буолбакка, дойдуга байыаннай эпэрээссийэ биллэриллибит, ыччаты билиҥҥи патриотическай тыыҥҥа иитэр, хайыһыннарар кэмҥэ В.Н.Чемезов сэрии сылларыгар үлэтэ туох даҕаны омуна суох холобур буолар. “Тулаайах оҕолору сылаас таҥаһынан, итии аһылыгынан хааччыйан элбэх сэрии оҕотун быыһаабыта, интэринээттэри астарбыта. Холобура, Сунтаарга 7 интэринээт аһыллыахтааҕын 24, Уус Алдаҥҥа 5 интэринээт буолуохтааҕын 16 астарбыт. Ити курдук улуус аайы былааны таһынан оҕону ылан олордубут. Кини үлэтэ норуокка чахчы туһалаах, оскуола аттынааҕы учаастактары тэрийэн, оҕолор үлэлэрин-астарын бэйэлэрэ булунар кыахтарын хааччыйар. Сэрии кэмигэр элбэх оҕо кыайан үөрэммэккэ хаалбыта. Ол оҕолорго кэлин киэһээҥҥи оскуолалар, куурустар аһыллыбыттар. Сэрии кэмигэр сайын аайы лааҕыр, байыаннай үөрэх тэрийэр”, — диэн киинэ ааптара Екатерина Уварова ыпсаран биэрэр. Итинтэн ордук чаҕылхай холобур суох!

Василий Назарович эдэр научнай тэрилтэ сүһүөҕэр туран эрэр кэмигэр киэҥ үлэни тэрийэн ыыппыт. Дойду научнай кииннэрин кытары ыкса сибээһи олохтообут. Билимҥэ, чинчийиигэ киллэрбит сыратын таһынан, каадыр, үлэһиттэр хамнастарын туһунан туруорсар эбит. Ол туһунан инсититут үлэһиттэрэ киинэҕэ маннык кэпсииллэрэ көстөр: “В.Н.Чемезов институппут устуоруйатыгар улахан кылааты киллэрбит киһи буолар. Обкуомҥа докладной записка бөҕө суруйар, дьиэ-уот, үлэһиттэр хамнастарын, институкка каадыр боппуруостарын күүскэ туруорсар эбит”.

Киинэ күн сирин көрүүтүгэр быһаччы кыттыылаах түмэл дириэктэрэ Мария Корнилова: “Екатерина Дмитриевна Уварова 2021 сылтан биһиги түмэлбитигэр сүүрэр. Уһулуччулаах биир дойдулаахпыт аатын үйэтитиигэ ис сүрэҕиттэн ыалдьар. Биһиги сүрүннээн култуура диэйэтэллэрин туһунан видеонан-экспонаттары оҥоробут, үөрэххэ, билимҥэ үтүөлээх дьону сырдатыыга бастакы уопуппут. Хамаанда тэринэн, толкуйдаан, сценарийын, таҥыытын чочуйан, икки сылынан В.Н.Чемезов үбүлүөйдээх сылын көрсө, толору киинэни оҥорон таһаарарга былааннаныахпытын, СӨ педагогическай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ В.С.Иванова кэпсээнинэн сэрии сылларын оҕолорунан туспа киинэ оҥоруохха сөп”, — диэн эттэ.

Норуот дьокутаата Руслан Федотов: “Биһиги биир дойдулаахпыт, учуонай, устуорук, салайааччы оҥорбут өҥөтө өссө да үөрэтиллиэҕэ. Саамай улахан үлэтэ – Наркуом быһыытынан үлэлии олорон, сэрии сылларыгар Саха сиригэр оҕо дьиэлэрин, интэринээттэри, сэриигэ барбыт дьон оҕолоругар көмөнү тэрийии”, — диэн иһитиннэриитэ бу документальнай киинэ билиҥҥи кэмҥэ байыаннай эпэрэссийэҕэ барбыт байыастар оҕолоругар көрүллэр көмөнү санатар. Ол курдук, В.Н.Чемезов туһунан: “1943-1944 үөрэх сылыгар Саха АССР Наркомпроһун үлэтин отчуота: … 1943 с. балаҕан ыйыттан ахсынньыга диэри барыта 159 интэринээт буолуохтааҕын 237 үлэлээбит. Онно 6 259 оннугар 8426 оҕо олорбут. Сэрии кэмигэр 21 детдом аһыллыбыт, сэрии бүтүүтүгэр 28 детдомҥа 1 845 оҕо олорбут”, — диэн “Саха сирэ” хаһыакка Екатерина Уварова чопчулаан суруйбут.

Тэрээһиҥҥэ В.Н.Чемезов кыыһа Елизавета Васильевна, аймахтара, биир дойдулаахтара кытыннылар, үөрүүлэрин үллэһиннилэр, санааларын тиэртилэр. Элбэх аймах дьон куоракка Василий Назаровичтаахха олорон үөрэммиттэрин, улаханнык көмөлөспүтүн, учуонайдары, ырыаһыттары, о.д.а. идэлээх дьону илдьэ тахсан дойдутун дьонун сэргэхситэрин истиҥник ахталлар, махтаналлар.

Аныгы кэмҥэ быһаччы ситимнээҕин быһыытынан эбитэ дуу, киинэ көрбүт эрэ киһини уйадытар. Аны СӨ үтүөлээх артыыһа Ирина Никифорова диктордаабыт буолан, бэрт тиийимтиэ.

Киинэни көрбүттэр, тыл эппиттэр бу үлэ салҕаныан наадатын ыйаллар. Ол курдук, В.Н.Чемезов олоҕун биир түгэнин, сэрии сылларын саҕанааҕы оҕолору хоргуйууттан быыһаабытын туһунан туспа көрдөрөр ирдэнэрин бэлиэтээтилэр. Бары өттүнэн дэгиттэр, таһыччы таһымнаах салайааччы, учуонай олоҕун биир кэрчигин эрэ ойуччу тутан сырдаттым. Учуонай быһыытынан тылга, фольклорга, дойдутугар бэриниилээх киһи быһыытынан Амматын улууһугар киллэрбит кылаата, о.д.а. үлэлэрэ тугунан даҕаны кэмнэммэт. Уһулуччулаах салайааччы олоҕун, үлэтин туһунан сиһилии манна ааҕыҥ.