Василий Илларионов: «Махтал барҕа тылларын аныыбын»

Ил Дархан иһинэн үлэлиир Олоҥхо Национальнай кэмитиэтин былаанынан быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа Нерюнгрига, элбэх омук түөлбэлээн олорор куоратыгар,  тэриллэн ыытылынна.

Мэлдьи буоларын курдук, Олоҥхо иккис уон сылын бэлиэтээн ыытар Национальнай кэмитиэт (А. Н. Жирков), Олоҥхо өрөспүүбүлэкэтээҕи ассоциацията (Ф. В. Шишигина), М. К. Аммосов аатынан ХИФУ Олоҥхо института (Р. Н. Аммосов), Олоҥхо тыйаатыра (д. э.т. З. А. Борисова) Култуура министиэристибэтин сүрүннээһининэн бары биир ситимҥэ киирэн, хаһааҥҥытааҕар да түмсүүлээхтик, биир санаанан үлэлээтилэр. Маны барытын тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ, Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин маҥнайгы солбуйааччы С. В. Местников дьоһуннаахтык салайан ыытта.

Олоҥхо ыһыаҕын тэрээһинигэр кыттыбыттар бары даҕаны Сергей Васильевичка махталлара улахан. Сергей Васильевич хос эһээтэ А. Г. Местников бэйэтин кэмин үөрэхтээх киһитэ олоҥхону, норуот тылынан айымньытын кэрэхсиир, иэйдэҕинэ, көр кэриэтэ олоҥхолуур уонна репертуарын сурукка-бичиккэ тиһэр идэлээх эбит. Ону хос сиэнэ Сергей Васильевич Научнай киин архыыбыгар баар рукопистарын булан, бэртээхэй кинигэни таһаартарбытын сүрэхтээн турабыт. Суруллубут — суоруллубат диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Андрей Гаврильевич хос сиэнэ, биһиги кэммит кэскиллээх салайааччыта Сергей Васильевич ХХI үйэҕэ олоҥхону өссө үрдүк кэрдиискэ таһаарар дьонтон биирдэстэрэ буоларыгар ис сүрэхтэн эрэнэбин.

Нерюнгрилар түһэн биэрбэтилэр

Олоҥхо ыһыаҕын Не-рюнгрига тэрийиигэ олохтоохтор оройуон баһылыга Р. М. Щегельняк салалтатынан култуура управлениетын салайааччы Т. А. Петровалыын бары бииргэ түмсэн үлэни тэрийбиттэрэ харахха көстөр. Урут ыһыах диэни билбэтэх элбэх нэһилиэнньэлээх улуус дьоно-сэргэтэ ыһыах туһунан толору өйдөбүлү ылла. Бэрт кылгас кэм иһигэр ыһыахтыыр түөлбэ Таастаахха олус табыгастаахтык оҥоһуллубут. Уруккута таас хайа үрдэллэрин бульдозердарынан астаран, бэртээхэй добун хонуулары, түһүлгэлэри оҥортообуттар. Култуура үлэһитэ Варвара Корякина этэринэн, өссө 2015 сыллаахха бу таас хайа үрдэлигэр «Амикан» (Эһэлээх) диэн номоххо олоҕуран, этнографическай комплекс тэрийэргэ былаанныы сылдьыбыттар эбит да, үп-харчы көрүллүбэккэ оҥоһуллубака турбут. Хата, Олоҥхо ыһыаҕа тэриллэр буолан, бэрт кылгас кэм иһигэр барыта оҥоһуллубут, Ытык Таастаах диэн ааттаабыттар. Олоҥхо ыһыаҕын сүрүн түөлбэтин эргийэр киинин курдук ылыныахха сөп эбит. Олоҥхолорго хоһулларыныы, дуур булгунньахха тоҕус салаалаах Аал Луук Маһы туруорбуттар, Орто дойду киин маһа үс дойдуну ситимниирэ, силистэрэ, лабаалара, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа тардыспыттара, кыталыктар көтөн иһэллэрэ бэриллибит. Бу өттүнэн Бэрдьигэстэххэ туруоруллубут Аал Луук Маһы санатар. Кэнники сылларга Яроевтар сир аайы туруорар ытык мастарыттан уратылаах буолбут.

Улуус баһылыга Роман Михайлович Шегельняк тус бэйэтинэн ыһыахтыыр сир миэстэтин бүтэһиктээхтик быһаарбыт диэн кэпсииллэр уонна кылгас кэм иһигэр үп-харчы булан, ыһыах регламеныгар сөп түбэһэр сөҕүмэр тутуулары ыыттарбытын киһи барыта сөҕөр.

Салайааччы бэйэтинэн ылсыһан ыһыахтыыр түһүлгэни тэрийбитэ харахха быраҕыллар. Аал Луук Мастан саҕалаан, бары тутуулар олус бэртик ис сүрэхтэн оҥоһуллубуттара көстөр. Сиэр-туом ыытыллар түһүлгэтэ, оһуокай түөлбэтэ, тойук дуораһыйар туоната, Моҕол ураһалар, киирэр аарка, сэргэлэр сэлэлии анньыллыбыттара барыта киһи санаатын иһинэн, барыта мас гиэнэ чулуутунан, туос гиэнэ туйгунунан үйэлээхтик оҥоһуллубуттара киһини үөрдэр.

Нерюнгрилар үйэҕэ биирдэ тэриллэр дьоһуннаах ыһыахха эппиэттээхтик сыһыаннаспыттарыгар уонна тэрээһинигэр кэлэр ыһыахтарга холобур кэриэтэ үлэлээбиттэр. Суруйааччы Варвара Корякина эппитин курдук, ытык таас хайалар баалларын тухары ыһыахтыыр түһүлгэ дьону-сэргэни, эдэр ыччаты ыҥыра, угуйа туруохтара диэн эрэниэххэ сөп.

Бары биир киһи курдук

Олоҥхо ыһыаҕын тэрийиигэ бары да биир киһи курдук үлэлээтибит. Маныаха Олоҥхо ассоциацията (бэрэсидьиэн Ф. В. Шишигина), Олоҥхо института (дириэктэр
Р. Н. Анисимов), Олоҥхо тыйаатыра (дириэктэр эбээһинэһин толорооччу З. А. Борисова), култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирэ А. И. Ноев уонна кини солбуйааччыта М. В. Турантаева салайыыларынан сылы мэлдьи үлэлээтилэр. Ол түмүгэр улуустар хаһааҥҥытааҕар даҕаны өрө көтөҕүллэн туран, Олоҥхо ыһыаҕар кытыннылар. Ол курдук нерюнгрилары кытта уруккуттан алтыһан үлэлиир мэҥэ хаҥаластар, чурапчылар, аммалар улахан дэлэгээссийэлэринэн кэлэн, ыһыах сиэрин-туомун ыытыыга, тэрээһин боппуруостарга үлэлэспиттэрэ киһини үөрдэр. Олоҥхо институтун дириэктэрэ Р. Н. Анисимов, мэлдьи буоларын курдук, Олоҥхо ыһыаҕар аналлаах кэмпириэнсийэни киэҥ далааһыннаахтык тэрийэн ыыппыта. Ол түмүгэр ыһыах тэрээһинэ, сиэрэ-туома, ыытыллыыта, суолтата быһаарыллыбыта. Саамай сүнньэ, төһө да уустук балаһыанньаҕа олордорбут төрүт олохтоохтор былыргыттан илдьэ кэлбит төрүт култуураларын, норуоттар доҕордоһууларын арыйан көрдөрүүгэ болҕомто ууруллубута ыһыах сүрүн ис хоһоонунан буолара бэлиэтэммитэ. Ол да иһин элбэх омук түөлбэлээн олорор сиригэр кинилэр үгэстэрин, култуураларын арыйан көрдөрүү болҕомто киинигэр турбут. Төрүт олохтоох хотугу норуоттар эбэҥкилэр, сахалар фольклордарын матыыптарынан дьүһүйэн көрдөрүү ыһыах аһыллыытыгар да, сабыллыытыгар да табылынна. Тэрийээччилэр этэллэринэн, аһыллыытыгар 1500 киһи кытынна. Маныаха үҥкүү ансаамбыллара, тыйаатыр артыыстара, үөрэнээччилэр кыттыбыттара түһүлгэни олус киэргэттэ. Кинилэр таҥастара-саптара, оһуордара аар айылҕаны кытта дьүөрэлэстэ, ыһыах кэнсиэпсийэтигэр суруллубутун курдук, айылҕа уонна киһи биир ситимнээхтэрэ табатык бэрилиннэ.

Ыһыах үөрүүлээх аһыллыытыгар Ил Дархан А. С. Николаев, Олоҥхо национальнай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ А. Н. Жирков, Нерюнгри баһылыга Р. М. Щегельняк Нерюнгрига тэриллэр Олоҥхо ыһыаҕа норуоттар доҕордоһууларын түөлбэтэ буоларын, эйэлээхтик бииргэ олоруу ис хоһоонун уонна түҥ былыргыттан кэлбит норуоттар култуураларын үйэтитии, тарҕатыы уонна салгыы сайыннарыы буоларын арыйан көрдөрдүлэр, ыһыах дьонун санааларын иһинэн буолла. Ыһыах алгыһын бары сиэрин-туомун ыҥырыылаах алгысчыттар олус табыллан сиэр быһыытынан бэркэ толордулар. Кинилэр алҕаабыттарыгар ардаары ыган турар былыт быһа баран, күүтүүлээх күммүт көстөн кэлэн, ыһыах ыалдьыттарын улаханнык үөртэ. Киһи үксэ аар айыыларга алгыспыт тиийдэ диэн санаата. Ону кытта ыһыах дуоҕатын Р. М. Щегельняк ыһыах дьонун үөрүүтүн-көтүүтүн ортотугар күөрэччи аспыта Олоҥхо ыһыаҕын биир бэлиэ өйдөбүлэ буолан өйгө-санааҕа хатаннаҕа. Дьэ, бу кэнниттэн ыһыах көрө-нара, оонньуута-оһуора Ытык Таастаахха икки күн устата бэркэ барда. Били олоҥхоҕо этиллэригэр дылы, көрү-нары көҕүлүттэн, оһуокайы оройуттан туттубут, ырыаһыт ыллаата, тойуксут туойда, олоҥхоһут олоҥхолоото. Тэрийээччилэр этэллэринэн, уопсайа 60 араас тэрээһин буолла. Олоҥхо ыһыаҕын иилээн-саҕалаан ыытааччы А. Н. Жирков бэлиэтээн эппитин курдук, бары бүттүүн кыттыһан, Нерюнгри сиригэр-уотугар маҥнайгы өйгө-санааҕа киирэр курдук ыһыах тэрилиннэ. Олоҥхо ыһыаҕар тутуллубут түһүлгэлэр, моҕол ураһалар, Аал Луук Мас, дьиэ-уот, сэргэлэр куоракка тэриллэр ыһыахтарга, атын да тэрээһиннэргэ туттуллуохтара турдаҕа. Дьэ, ол иһин тутуулар санаа хоту тутуллубуттара киһини сөхтөрөр. Ордук “Эльга-уголь” уонна атын бырамыысыланнай тэрилтэлэр, көмүһү хостооччулар ыһыах тэриллиитигэр успуонсар быһыытынан көмөлөспүттэр. Дьэ, ол иһин атын улуустар курдук тиийбэт тирии, тарпат тараһа буолбатылар. Олоҥхо ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Ф. В. Шишигина этэринэн, күрэстэри тэрийэн ыытыы пуондата 6 мөлүйүөн эбит.

Нерюнгри куорат олохтоохторо ыһыах бары тэрээһиннэригэр көхтөөхтүк кыттыбыттарын, истигэннэрин, бэрээдэктээхтэрин Олоҥхо ыһыаҕын сүрүн режиссера Р. И. Тараховскай сөҕөн бэлиэтээтэ. Аны волонтердар тугу эттиҥ да барытын толоро охсоллорунан бэртэр. Ытык олоҥхоһуттарга сыһыарыллыбыт Олоҥхо тыйаатырын үлэһитэ Надежда Афанасьевна Прокопьева кырдьаҕастарбытын оҕолуу бүөбэйдээн илдьэ сырытта. Киниэхэ махтал улаханын аныыбыт.

Василий Илларионов,

тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр.