ВЭФ-2023: РФ Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын миниистирэ Алексей Чекункову кытары кэпсэтии

Аҕыйах күнүнэн Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорум ахсыс төгүлүн ыытыллыаҕа. Түгэнинэн туһанан РФ Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын миниистирэ Алексей Чекункову кытары кэпсэттибит. 

— Алексей Олегович, дорообо. Биһиги Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорум иннинэ көрүстүбүт. Быйыл пуорум ахсыс төгүлүн ыытыллар. Ол эрээри, уопсайынан, Уһук Илин уокурук туһаайыытынан тэтимнээхтик сайдыы лоп курдук 10 сыл анараа өттүгэр ылыллыбыта. Бу 10 сыл иһигэр улахан суолталаах үлэ оҥоһулунна, ситиһилиннэ. Ону  сыыппаранан этиэххин сөп дуо?

— Кырдьык, 10 сыл анараа өттүгэр биһиги Бэрэсидьиэммит Владимир Путин Федерация Сэбиэтигэр Туһаайан этиитигэр 21 үйэҕэ Уһук Илин уокуругу өрө таһаарыыны национальнай кэскил быһыытынан биллэрбитэ. Бу мээнэ тыллар буолбатах. Биһиги дойду быһыытынан бу үлэнэн 500 сыл кэриҥэ дьарыктанан кэллибит. Ол гынан баран, Уһук Илин саҥа олоҕо, тыына аныгы олох усулуобуйатыгар, кырдьык, урутаан сайдыы саҥа бэлиитикэтэ. 10 сыл анараа өттүгэр Бэрэсидьиэн Уһук Илин Арассыыйаны сайдыытынан ситэн ааһыахтаах диэн соругу туруорбута уонна онуоха Бырабыыталыстыбаҕа сорудахтаабыта.

Бу сылларга эрэгийиэн сайдыыта сөптөөх сокуон тиһигинэн хааччылларыгар бүтүн куорпус тэрилиннэ. Уһук Илин уокурук уонна 2019 сылтан Арктика зонатын биизинэс уонна инвестиция бырайыактарын олоххо киллэрэр, о.д.а барыта 75 федеральнай сокуон, 400-н тахса бырабыыталыстыба аактарын докумуона оҥоһуллубута.

Бу дьаһаллар инвестицияны хамсаттылар. Өскөтүн Арассыыйаҕа инвестиционнай сүрүн хапытаал үрдээһинин тэтимэ 2013 сылтан 13% эрэ буоллаҕына, Уһук Илин үс төгүл үрдүк – 39%. Ол эбэтэр Уһук Илин инвестициялыыр буоллулар. Ол түмүгэр бырамыысыланнай оҥорон таһаарыы тэтимэ үрдээһинэ 1,4, ол аата 1,5 төгүл улахан. Маннык хас даҕаны кэккэ салааҕа үрдээһин көстөр. Кыһыл көмүһү оҥорон таһаарыы икки төгүл, чоҕу хостооһун үс төгүл курдук улаатта. Сояны хомуйуу түөрт төгүл кэриҥэ улаатта.
Итини сэргэ биир сүрүн ситиһиибитинэн, дьиэни тутан киллэрии кэриҥин икки төгүл улаатыннарбыппытын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Өскөтүн, 2018 с. 2,5 мөл. кв.м. буоллаҕына, 2023 с. 4.6 мөл. кв.м. буолуоҕа. Бу кырдьык, «Дальневосточнай ипотека» көдьүүһэ буолуо.

Саҥа усулуобуйаҕа социальнай сайдыы саҕаланна. Уһук Илин национальнай бырайыактар олоххо киирэр эрэ буолбакка, саҥа оскуолалар, поликлиникалар, суоллар тутуллаллар. Итиннэ эбии бэрэсидьиэн субсидиятын бырагыраамматынан 120 млрд солк. социальнай эбийиэктэри тутууга ыытылынна.

Саха сиригэр дойдуга биир бастыҥ Кардиологическай киин тутулунна. Ону тэҥэ култуура уонна успуорт эбийиэктэрэ тутулуннулар.

Биһиги «Дальневосточнай квартал», «Дальневосточнай концессия» курдук саҥа мэхэниисими оҥордубут. «Дальневосточнай гектары» дьон-сэргэ сэҥээрдэ, 100 тыһыынчаттан тахса киһи сир ылла. «Дальневосточнай ипотеканан» 80 тыһыынча дьиэ кэргэн туһанна.

— Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумҥа төннүөххэ. Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорумҥа «аан дойдутааҕы» диэн тыл төһө туттулларый уонна биһиги илиҥҥи партнердарбыт бу былаһаакканы интэриэһиргииллэр дуо?

— Биллэн турар, аан дойду балаһыанньата уларыйда-тэлэрийдэ. Эһиги билэргит курдук, илин диэки, Азияҕа илин диэки эргиллии диэн тылы сөбүлээбэттэр. Тоҕо диэтэххэ, бастатан туран: «Урут эһиги биһиги диэки хайдах көрөр этигитий?», — диэн кинилэр дьиктиргииллэр Иккиһинэн, Арассыыйа каартатын көрдөххө – дойду сирин-уотун түөрт гыммыт үһэ Азияҕа баар.

Ол гынан баран Китайы, Индияны, Соҕруулуу-илиҥҥи Азияны, Вьетнамы кытары уруккуттан даҕаны ыкса сибээстээх этибит. Аны бииргэ үлэлээһин саҥа көрүҥнэрин көрдүүбүт, атыыга эрэ буолбакка, технологическай, үөрэхтээһин, култуура, о.д.а. өттүгэр. Владивостокка Креативнай нэдиэлэҕэ Индия биллэр киинэ-продюсера кыттыбыта, Приморьеттан…

— Болливуд Илин Уһук диэки баран иһэр дуо?

— Болливуд Илин Уһукка кэллэ. Биһиги кинини Камчаткаҕа уонна Саха сиригэр илдьэ сырыттыбыт. Ол түмүгэр, Арассыыйа-индия холбоһуктаах киинэлэрин устарга кини Приморье уонна Саха сирин былаһааккаларын талла. Бу 1,5 млрд киһилээх ырыынак буолар. Онон бу култуурунай сыһыан суолтатын кыччатар сатаммат.

Кистэл буолбатах, Уһук Илин олоххо киирэр 3000 инвестиционнай бырайык үгүс аҥаара арҕаа дойдулар технологияларыгар тирэҕирэрэ. Арассыыйа урут үгэс курдук арҕааттан барытын атыылаһан олорбута. Оттон билигин ону илин дойдулар солбуйан эрэллэр. Урут суох, биһиги бэйэбит дьоммут оҥорбут оптуобустара баар буолан эрэр. Хабаровскайга «ВолгаБас» хампаанньа кэллэ, номнуо ырыынакка таҕыста. Хайа тиэхиньикэтин хомуйан эрэллэрин көрөбүт.

— Алексей Олегович, инфраструктура туһунан кэпсэтиэх. Кытайы кытары сибээстэһии инфраструктурата хайдаҕый?

— АЯМ уонна ТрансСиб тимир суолунан сылга 150 мөл. туонна тиэйиллэр буоллаҕына, 100 мөл. туонната – чох. Бу туһунан сүрэҕэ суох эрэ эппэт, уустук боппуруос. Чоҕу таһыыны дойду иһигэр хайдах эрэ маршрутизациялыахха наада. Бу уустук боппуруос, тоҕо диэтэххэ, Кузбасс – бу чоҕунан олорор уонунан мөлүйүөн киһи буолар.

— Чоҕу таска таһаарыыны тохтотооһун туһунан этэҕин дуо?

— Ханнык да итинник быһаарыы туһунан тыл-өс суох. Ол гынан баран, квота эрэсиимин уларытыахха наада, тоҕо диэтэххэ, экэниэмикэҕэ улахан охсуулаах. Экспоры тохтоппокко эрэ, Кузбаһы уонна шахтердары өйүөххэ наада дии саныыбын.

Биһиги билигин Хотугу муора суолунан таһаҕаһы таһыыны кэтээн көрөбүт.

— От ыйыгар Кытай диэки ньиэп тиэниилээх бастакы танкердар барбыттара. Атырдьах ыйыгар эмиэ СПГ бастакы баарытйата барбыта. Атырдьах ыйыгар Хотугу муора суолунан таһаҕаһы таһыы 2022 с. көрдөрүүтүн кытары тэҥҥэ иһэр. Сыл түмүгүнэн биһиги 34 мөл. туоннаны тиэйиэхтээхпит. Эһиил Новатек, Восток Ойл Роснефть бырайыактара киирэн биэриэхтэрэ, оччоҕо 80 мөл. туоннаҕа диэри тириэрдэр сыал-сорук турар.

— Алексей Олегович, махтанабын. Экэнэмиичэскэй пуорумҥа көрсүөххэ диэри.