Виталий Власов “Уонна хаһан?…” айар киэһэтэ

Виталий Власов быйыл Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан култуура киинигэр тэрийбит айар түһүлгэтин ис хоһооно кэлиҥҥи сылларга тэрийтэлээбит кэнсиэрдэриттэн арыый атыннаах буолла. Кэнсиэрин «Уонна хаһан?…» диэн ааттаабыт.

Бэйэтэ этэринэн, «Мин суолум» диэн ааттыан баҕарбыт эбит. Тоҕотун маннык быһаарар: «Оҕо үөскэҕэ ийэ иһигэр 9 ый сайдар, онтон 9, 18, ….. 81, 90 саастанар, ол кэннэ муҥур саас кэлэр. Киһи биирдэ олорор олоҕун айылҕа оннук оҥорбут. Ол иһин «мин олоҕум» диир кэрдиис кэм хас биирдии киһиэхэ баар: оҕо саас, эдэр саас, сааһырар саас, кыраһыабайдык кырдьар саас. Бу түөрт кэрдиис кэминэн киһи олорор эбит. Айылҕаҕа сыһыаннаах айымньылары суруйарбын сөбүлүүбүн. Улахан айымньыларбар айылҕаҕа сыһыан кэнсиэпсийэтин тутуһабын уонна маннык айымньылар уһун үйэлээхтэр» – диир.

«Тылбаас айымньыларга туһаайан эттэххэ, Эмиэрикэ ырыаһыта Френк Синатра кылыһахтаах курдук куоластааҕын иһин «кыһыл көмүс куолас» диэн ааттаммыта. Кини ыллыырын саха тойугар олус майгыннатабын. Ол иһин айар киэһэбин кини «Мой путь» диэн ырыатын ис хоһоонунан сирдэтинним. Манна мин 65 сыллаах олоҕум кэпсэнэр» – диэн көрөөччүлэригэр туһаайан  сэһэргиир. «Мин суолум» диэн ситим быһаарыытын кини «Эр хоһууммун» хомуурунньугар «резюме» диэн быһаарар. Онон айар киэһэтин үбүлүөйдээх сааһыгар уонна Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылыгар анаабыт буолан, доҕотторун-атастарын сүбэтинэн «Уонна хаһан?…» диэн ааты тутуспут.

Виталий Гаврильевич дьоро киэһэтин монолог-кэнсиэр курдук ыытта. Кэнсиэр хас да түһүмэххэ араарыллыбыт: «Айыллыы», «Истиҥ, нарын ырыалар», «Рок иэйиилэр», «Гитараҕа дьүһүйүүлэр», «Тылбаас айымньылар». Түһүмэх аайы түөртүү ырыа ылланна. Монолог-кэнсиэргэ ааптар ураты суола-ииһэ айар үлэтин түмүктэрэ драматическай сюжет курдук тус-туһунан тиһиллибиттэрин биир ситимҥэ салайа тутан, көрөөччүлэригэр истиҥник сэһэргэһиитэ.

Киирии түһүмэххэ «Аан дойду айыллыыта» айымньыга саха киһитэ аар айылҕаҕа сүгүрүйүүтүн туһунан кэпсэнэр. Хомус тыаһа уйан куттаах истээччини олоҥхо-тойук эйгэтигэр аргыый аҕай сиэтэн киллэрэр. Ырыаҕа «куйаар», «киэҥ халлаан», Үргэл, Хотугу, Хамыйах сулустар уобарастара олох эргиирин туллубат тутаахтара буоланнар, сирдээҕи олоҕу түстүүр өйдөбүллэрэ кими баҕарар долгутарын сэрэйэҕин. «Олох өйдөбүлүн» ис хоһооно «былыыр-былыр… айыллыы… киҥкиниир киэҥ халлаан… куйаар… Аан ийэ дойду… дьээ-һээ буо-уоо-аа…» диэн тылларга иһиллэн ааһар түгэнигэр ырыаһыт истээччитин кытта биир турукка киирэр түгэнэ үөскүүр.

Виталий Власов толортообут айымньыларыттан «Аан дойду айыллыыта», «Дьылҕа Хаан», «Мин көтөбүн» ырыалара олоҥхо, «Бары бииргэ» оһуохай киэптэринэн ылланнылар. Бэйэтэ этэрин курдук, «Олоҥхо кэмнээн биэрэр кистэлэҥин, дьиктитин, тугун эрэ куоттараары гынныбыт…» диэн санаа кыһалҕатын тутуһан, ырыа эйгэтигэр олоҥхо матыыбын синтез быһыытынан киллэрбитэ сонуннук иһиллэр. Онон, кини «олоҥхо күрүөтүн аанын кимҥэ эмэ аһыа дуо?» диэн риторическай ыйытыытын олоҥхо матыыбыгар дьүөрэлиир соҕотох ырыаһыт буолар.

«1970 с. музыкальнай оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, интэринээккэ олорон, 55 сыл анараа өттүгэр аан бастаан гитараны кытта билсибитим. Гитара – олоҕум аргыһа буолла», – диэн Виталий Власов аан дойдуга биллибит «Может быть в следующий раз» (Баҕар, хаһан эмэ…) муусуканы гитаратыгар олус иэйиилээхтик оонньоон, бастакы түһүмэҕи түмүктүүр.

Виталий Гаврильевич билигин Таатта Харбалааҕын муусукаҕа оскуолатыгар оҕолору гитараҕа үөрэтэр. Айар куттаах киһи куруук тугу эрэ саҥаны, уратыны, суолталааҕы көрдүү сатыыр идэлээх. Ол сиэринэн, кини, үлэтин быыһыгар, таһымнаах үлэҕэ ылсан, бэйэтэ этэринии, «бастаан сэһэн гына тылбаастыам дуу» диэн улаханнык сананан» аан дойду улуу муусукааннарын айымньыларын  тылбаастаан саҕалаабытын дьон-сэргэ дьүүлүгэр таһаарда.

Сыанаҕа биир дойдулаахтара Ф.С. Аргунов аатынан Тааттатааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын учууталларын инструментальнай бөлөҕө (салайааччы Александр Павлов) тахсар. Оскуола дириэктэрэ Д.А. Попова: «Виталий Власов талаана арыллан иһэр. Аан дойдуга биллибит ырыалары тылбаастаан, оскуола аркыастырын хамсатан, уонтан тахса кэнсиэри биэрдибит» – диэн айар киэһэ иккис чааһын аһар. Бу түһүмэххэ аан дойдуга биллибит, олоҕу киэргэппит, Италия композитора Тото Кутуньо 1976 с. суруйбут «Если б не было тебя…» ырыатын тылбааһын көрөөччүлэригэр толорон иһитиннэрдэ. Дьиҥинэн, айааччылар бу ырыа сүрүн этэр санаатын илдьэ сылдьар «Если б не было любви» диэн этиигэ «таптал» диэн тыл оннугар «эн» диэн уларытан кэбиһэннэр, үйэлээх ырыаны айан кэбиспиттэрин устуоруйа кэрэһилиир. Бу ырыаны Джо Дассен хайдахтаах курдук иэйиилээхтик ыллыырай?! Кини олоҕун устата 250-ча ырыаны айан, киһи-аймахха сүүнэ кылааты хаалларбытын ыйан туран, ырыаны «Арай эн суоҕуҥ буоллар…» диэн сахалыы саҥарпытын билиһиннэрдэ:

Арай эн суоҕуҥ буоллар…

Тоҕо тыыга олоруомуй?

Курулас ардахха инчэйбит

Сэбирдэҕи эргитэ.

…………………………………..

Арай эн суоҕуҥ буоллар…

Көлөһүн алла көрдүөҕүм,

Көбөкөн сириттэн буламмын

Өйбүн сүтэрэ сэргээн,

Тапталбын этиэҕим.

Виталий Гаврильевич аан дойду бастыҥ ырыаларын кэккэлэригэр киирбит «Полет кондора» ырыаны «Хотой көтөр» диэн ааттаан тылбаастаабыт. Бу ырыаны перуанскай композитор Даниэль Роблес 1913 с. суруйбут. Айымньы сүрүн этэр санаата норуот көҥүлүн араҥаччылыыр хомпоруун хотой уобараһын тула сайдар. «Полет кондора» ырыаны 2004 с. Перу норуотун бүттүүнүн баайын-дуолун быһыытынан билиммиттэр. Кини бу айымньы тылбааһын: «Инструментальнай пьеса, ол аата гитаранан оонньуур муусукаҕа куолас киирэр буолан, кылгас тылбаас тахсыбыта», – диэн быһаарар.

Сарсыарда сардаҥа сандаарыыта

Хотой кыыл

Хайа үрдүнэн көтөрө көһүннэ,

Өр тайаарда.

Кынатын саратан, супту түстэ,

Кыырайда –

Ытар оноҕос тыалыттан түргэнник

Өрө дайда.

Хотой, хотой, хотой, хотой

Көттөҕүнэ, халлаан үөрэр,

Хотой, хотой, хотой, хотой –

Көмүскэлбит, Тойон кыылбыт,

Араҥаччыбыт, Дьылҕа Хааммыт.

«Мин суолум» ырыаҕа эр хоһуун Дьылҕа Хаан эрийэр-мускуйар моһоллорун күүстээх күөнүнэн көрсөр, «буурҕалыы ытыллар» олоҕуттан кэмсиммэт, тапталы өрө тутан, үҥэр таҥара оҥостор уонна «окко түспүт оҥоһуутун ыйааҕынан» хотойдуу көҥүлгэ көтөр:

Дохсун санаабынан

Айдым-туттум, тиһэҕэр тиэртим.

Төрүт кэмсиммэппин

Бэйэм киэнэ — буурҕа олоҕум.

……………………………….

Суолбар нөрүйэбин

Дьолум-сорум элэҥнээн көстөр.

Санаам халбаҥнаабат

Токуруйбат дьоһунум – чиэһим!

………………………………….

Очуос үөһэ сапсынабын

Сылаас ардах суолбун сууйар.

Окко түспүт оҥоһуубун

Хотой кыыллыы күөрэтэбин.

Мин суолум – таптал.

Ырыалар түгэх санааларын тиэрдэргэ «өксөкү кыыл», «кутаа уот», «сааскы көмүөл», «туос тыы», «туруук хайа», «ытык сэргэ», «үөр сылгы», «хомурах  хаар», «ийэ айылҕа», «хомус», «кэрэ куо», «эр хоһуун» символ-уобарастар килиип аайы көстүтэлээн, айымньы дьайар күүһүн күүркэтэн биэрдилэр.

Битээлий Былааһып бастыҥ ырыаларын «Мин көтөбүн», «Бары бииргэ», «Гитаарам ыллыыр», «Эн», «Харахтар», «Дьоллоохтук олоруох», «Олохтон элбэҕи ирдээмэ», «Инникигэ эрэн», «Уларсык дойду», Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылыгар аналлаах «Чох хара түүн», «Кыайыы күнэ» ырыалар тылбаастарын, «Санаабын өйдөөрүүй», «Кэлиий миэхэ», «Иэйии» гитаранан дьүһүйүүлэрин айар үлэтигэр сүгүрүйээччилэрэ тэҥҥэ ыллаһа олордулар.

Киһи-аймах үйэтигэр дууһа кылын да таарыйар, тоҥ сүрэҕи да уулларар ырыалар айыллан хааланнар «үйэ-саас тухары ылланар ырыалар» буолан өлбөт-сүппэт үйэлэнэллэр. Ол курдук, Виталий Власов «Санаабын өйдөөрүүй» ырыатын букатын оҕотук сааһыгар айан кэбиспитэ, бэлиэр 50-ча сыла буолан эрэр эбит. Кини урут айар киэһэлэрин бу ырыанан аһар эбит буоллаҕына, бу сырыыга кэнсиэр түмүктүүр чааһыгар туруорбута дьоро түһүлгэни ураты тыыннаата.

Ырыаһыт дьоһун кэнсиэригэр чугас доҕотторо-атастара кыттыыны ыллылар: С.А. Зверев-Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын Саха национальнай аркыастыра (дирижер, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Николай Петров), «Удьурҕай» рок-бөлөх (салайааччы Дмитрий Винокуров), «Үс саха» инструментальнай трио бөлөх (салайааччы Василий Павлов). Кини бу бөлөхтөрү кытта бииргэ үлэлэспитэ номнуо 20-чэ сыл буолбут эбит. Дьоро киэһэ дьүрүскэн дьүһүйүүлэрин дьон-сэргэ дохсун ытыс тыаһынан эҕэрдэлии көрүстүлэр.

Түмүккэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын эҕэрдэ суругар Виталий Власов уһулуччулаах айар үлэтин үрдүктүк сыаналыырын, култуура, ускуустуба сайдыытыгар тус кылаатын киллэрэрин, сахалыы рок-муусуканы төрүттэспиттэртэн биирдэстэрин, ураты талааннаах бөлүһүөк суруйааччы буоларын, тус айымньыларыгар саха киһитин көҥүл санаатын, олоххо дьулуурун туругурдарын, кутун-сүрүн күүһүрдэрин, төрөөбүт дойдуга, ийэ тылга тапталы иҥэрэрин, салайар үлэҕэ ситиһиитин, Олоҥхо тыйаатыра атаҕар бигэтик туруутугар үлэлэспитин бэлиэтээн туран, күүстээх дорҕоонноро дьүрүһүйэ турарыгар, хомоҕой тыллара дьон өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥнэригэр баҕатын тиэртэ.

Оттон чугас доҕотторо, биир дойдулаахтара айар куттаах ырыаһыт-бэйиэт «бэйэни тургутуу, кырдьыгы этии, көҥүлү туойуу» сүнньүн тутаһан, айар-тутар талаана сөҕүөрүйбэтин, бөрүөтэ сыппаабатын, суруйара сорсуйбатын, айара алгыстаннын диэн баҕа санааларын эттилэр.

К.П. Аммосова, биир дойдулааҕа, айар талааныгар сүгүрүйээччи