Витус Беринг сахаларга эрэнэрэ, итэҕэйэрэ

Үс үллэр үөстээх,  үлүскэннээх сүүрүктээх Улуу Өлүөнэ эбэбит, уос номоҕор туойуллар түҥ былыргы кэмнэртэн  сири-сибиири, кэми-кэрдиини курдары  куоһаран,  Сир бүтэһигэр – Муус кудулу байҕалга  ааттаан-суоллаан тиийэн  аарыгыра силбэһэҕин.

Олох тэтимэ, сайдыы сүүрүгэ хорук тымырынан, хорук суолунан кэлэр. Үллэр үөскүн, үлүскэннээх сүүрүккүн уҥа өҕүлүннэрэн, халыҥ уус хаҥаластар олохторунан Самартай хочотун уҥа кытылын илгэлээх, быйаҥнаах тыыҥҥынан угуттаан, дьөппөннөр, ороссолуодалар, хаптаҕайдар, паабылыскайдар Сахаларын сирин аар-саарга аатырдыбыт удьуор сир уустара, уйгу-быйаҥ маастардара.

Түөрт үйэ кэриҥэ кэм анараа өртүгэр Үрүҥ ыраахтааҕы ыыталаабыт сулуусубай дьоннорун — хаһаахтары уһуннаран аҕалбытыҥ. Онтон ыла саҕаламмыта, нуучча-саха, араас омук булкуһуубут, Арассыыйа судаарыстыбата илиҥҥи, хотугу сирдэри чинчийиитигэр, баһылааһыныгар кыттыһыыбыт, омук быһыытынан балысханнаах сайдыы суолугар үктэниибит. Сахалар бу хотугу тыйыс сиргэ олохсуйбут үөрүйэхпит, сатабылбыт, тулуурбут, дьулуурбут, көнө, үтүө майгыбыт, сылгыбыт, ынахпыт, табабыт нуучча судаарыстыбата Чуумпу акыйаанынан, Уһук хотунан кыраныыссатын кэҥэтэригэр дьайымтыалаах көмө, бигэ тирэх буолбута. Ону оччолорго урукку Илин Хаҥалас улууһун сиригэр-уотугар тэриллибит чахчылар туоһулууллар.

Түҥ былыргы өбүгэлэрбитин өрүһүйэн, уһуннаран аҕалан орто сүүрүккэр тохтотон, түөрэхтэрин түһэрэн үс саханы үөскэппит, норуот быһыытынан үөдүппүт, баччаҕа аҕалбыт хорук тымырбытынан, хорук суолбутунан буолаҕын.

Улуу ыраахтааҕы Петр I тус дьаһалынан, Азия уонна Америка икки ардыларынан сиринэн силбэһии баарын-суоҕун бэрэбиэркэлиир соруктаах, капитан-командор Витус Беринг салайааччылаах Камчаткатааҕы Иккис улуу эспэдьииссийэ устар хараабылларын буолтатыттан-гайкатыттан саҕалаан, наадалаах тимир оҥоһуктарынан, тэриллэринэн хааччыйар сорук турбута. Суол-иис, сырыы-айан суоҕун кэриэтэ кэмҥэ 10‑нан тыһ. биэрэстэ сиргэ соҕурууттан тимир сэби-сэбиргэли аҕалбат наадаттан, Беринг сахалар тимири уһааралларын, тимир урудаалаах сирдэри билэллэрин үөрэппит буолан, быһаччы туруорсуутунан тимири уһаарар собуоту Тамма үрэх үрдүгэр тутарга быһаарбыттара. Сахалар бэлэм уһаарыллыбыт болгуонан хааччыйар кыахтаахтарын (сылга 3 тыһ. туоннаны) билэн эрэ баран итиччэ улахан бырайыагы олоххо киллэрдэҕэ. Собуот итини таһынан Охотскай муора пуордун, байыаннай хараабыллары тутууну, олохтоох ырыынагы эмиэ тимиринэн хааччыйар соруктааҕа. Ол соругун чиэстээхтик толорбута.

Биһиги өбүгэлэрбит, оччотооҕу Нөөрүктээйи (оччолорго Хаптаҕай нэһилиэгэ тэриллэ илигэ), Дьөппөн буоластарын сахалара, Тамма собуотугар ыарахан үлэни үлэлээн, Камчаткатааҕы II эспэдьииссийэ таһаҕаһын Лаамыга тириэрдиһэн, онно биир сылга 6 тыһ. ат уонна 600–700 сирдьит-таһаҕасчыт эрэйиллибитэ сылыктанар, сүҥкэннээх көмөнү оҥорбуттара. Тамма тимир собуота Арассыыйа муора державатын быһыытынан билиниллэригэр, Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флота тэриллиитигэр сөҕүмэр оруолун, өҥөтүн байыаннай моряктар билинэллэр, үрдүктүк сыаналыыллар.

Умнуллубуту сөргүтүөхтээхпит, тилиннэриэхтээхпит

Чахчы да патриоттуу санаалаах кыраайы үөрэтээччилэр, Петр, Галина Ивановтар быйыл сайын Владивосток куоракка Чуумпу акыйааннааҕы байыаннай флот адмиралтействотыгар көрсүһүүгэ Тамматааҕы тимири уһаарар собуот туһунан кэпсээн, докумуоннары, матырыйааллары билиһиннэрэн, итэҕэтэн флот хамаандабанньата саха норуотугар, Ил Дархаҥҥа махталларын биллэрэн сурук ыыппыттара. “Тимирэ суох Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флота суох буолуо этэ. Байыаннай флота суох саҥа Амур, Приморье сирдэрэ Арассыыйа састаабыгар суох буолуо этилэр”, — диэн Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флотун 2001–2007 сс. командующайа адмирал В. Д. Федоров Тамма тимир собуотун оруолун үрдүктүк сыаналаан турар. 2026 сыл кулун тутар ортотугар Чуумпу акыйааннааҕы муора байыаннай флотун адмиралтействотын эписийээлинэй дэлэгээссийэтэ кэлэрэ күүтүллэр.

Норуот быһыытынан уонунан сылларга олорон кэлбит устуоруйабыт бүтүн дойду үрдүнэн болҕомтоҕо ылыллыахтаах чахчыта эйэлэһиллибэттик умнуллан, аныгы көлүөнэ сахалар өйдөрүттэн-санааларыттан сотуллубутун сөргүтэр, тилиннэрэр наада. “Таммабыт собуотун оруолун, бүгүҥҥү күҥҥэ модун Арассыыйа өссө кыаҕырыытыгар, сайдыытыгар суолтатын, оҥорбут үтүөтүн докумуоннарга олоҕураммыт киэҥ эйгэҕэ таһааран, саха норуота оччотооҕу кэмҥэ Арассыыйа аан дойдуга оруолун, бүгүҥҥү күҥҥэ баһылыыр-көҕүлүүр оруолун көрдөрөргө улахан тирэх буолбуппутун, буоларбытын көрдөрүөх тустаахпыт!” — диэн улуустарын баһылыга Д. И. Тихонов сыал-сорук туруорбутун Хаптаҕай нэһилиэгин дьаһалтата, баһылык Иван Прокопьевич Зыков, актива, кыраайы үөрэтээччилэр “Илин Хаҥалас” түмсүүлэрин чилиэннэрэ Мария Михайловна Слободчикова, Екатерина Прокопьевна Копырина, о. д.а., нэһилиэк олохтоохторо араас көрсүһүүлэри тэрийэн, тэрээһиннэри ыытан, улуус, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын салалталарыгар боппуруостарын, былааннарын быһаарсан көхтөөхтүк ылсан эрэллэрин биһирээн, айхаллаан, түмүктээх, ситиһиилээх үлэни баҕаран Тамма собуотун 290 сылынан өрөспүүбүлүкэ тимир уустара мустан, сомоҕолоһон уулларан, уһааран таһаарбыт болгуо тимирдэринэн бэчээт уурбуттара.

САНААЛАР

Мария Михайловна Слободчикова, Хаптаҕай түмэлин сүрүннээччи, кыраайы үөрэтээччилэр “Илин Хаҥалас” түмсүүлэрин салайааччы:

— Быйыл биһиги, кыраайы үөрэтээччилэр Уус Алдаҥҥа Бороҕон түмэлигэр суудуна тимир дьаакыра баарын истэн бара сырыттыбыт. Дьаакыры 70‑с сыллар бүтүүлэригэр Ат баһа диэн алаастан оттуу сылдьан булбуттар. “Хайдах бу дьаакыр манна кэлэн хаалла?”— диэн интэриэһиргиибит. Онтубут былыр таһаҕаһы өрүһүнэн устан Суоттуга диэри аҕалаллар эбит. Онтон суол суох буолан, үрэхтэринэн соһон, үтэн өксөйөн Бээрийэҕэ түһэллэр эбит. Дьаакыр ол сырыттахтарына түһэн хаалбыт буоуон сөп. Салгыы Алдан өрүһүнэн өксөйөн, Дьааҥы хайаларын туораан, араас суолунан Охотскайга тириэрдэллэр эбит.

Вера Ивановна Соломонова, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, норуот маастара, Хаптаҕай кэллиэксийэлээччилэрин түмсүүтүн салайааччы:

— Кэллиэксийэһит буоламмын, былыргы тэриллэри хомуйабын, мунньабын. Тамма собуота үлэлээбит сириттэн үрэх кытыытыттан бу тапталлан оҥоһуллубут өтүйэни булбуппут. Бу тоһоҕолору Тамма үрэҕэр хаһыылары ыыта сылдьар киһиттэн атыыласпытым. Собуот оҥорбут тоһоҕолоро, 3 см-тан 30 см-га тиийэ уһуннаахтар. Кыһыахтар, таҕаан, алаадьы эргитэр, сыпсы, чыскылар, баахыла тимирэ о. д.а. оҥоһук элбэх. Былыргы өбүгэлэрбит сүрдээх уус дьон эбиттэр. Тимири уһаараннар оннооҕор ыйанар хатыыр күлүүһү оҥороллор эбит. Күлүүһү, мэһэмээни кэллиэксийэбэр илдьэ сылдьабын.

ИВАН КСЕНОФОНТОВ-СИЛИГИ.
ПЕТР ИВАНОВ ХААРТЫСКАҔА
ТҮҺЭРИИЛЭРЭ.