“Волга кэтэҕэр биһиэхэ сир суох!” (Сталинграды босхолооһун 82 сыла)

Киһи аймах устуоруйатыгар Аҕа дойду Улуу сэриитигэр биир саамай кырыктааҕынан уонна хаан тохтуулааҕынан Сталинградтааҕы кыргыһыы буолар. Икки өттүттэн: кыргыһыы хонуутугар охтубуттарынан, бааһыран  госпиталларга киирэн өлбүттэринэн, сураҕа суох сүппүттэринэн фашистскай Германия  1,5 мөлүйүөн сэрииһитин,  ССРС 1,1 мөлүйүөн буойунун сүтэрбиттэрэ. 

1943 сылтан Кыһыл Аармыйа сэрии хаамыытын тосту уларытан, далааһын­наах байыаннай эпэрээссийэлэргэ ситиһиилэнэн, гитлеровскай Германия сэриилэрэ кими-тугу да утары көрдөрбөт, сабыры­йар модун күүстэрин-кыахтарын туһунан бүрүүкээбит өйдөбүл алларыйан-симэлийэн, халабырдьыт өстөөхтөр өрүттүбэттик сүүскэ бэриллэн, кэннигэр тэбиллэн барбыттара.

Сталинграды босхолооһун байыаннай суолтата

Сталинград анныгар кыргыһыыга 2 мөлүйүөнтэн тахса буойун кыттыбыта. Кыһыл Аармыйа ньиэмэстэри эрэ кытта буолбакка, румыннары, италиялары, хорваттары, венгрдэри утары сэрии­лэспитэ. Сталинграды босхолоо­һун байыаннай суолтатынан вермахт уонна кини куомун­наахтара Аллараа Поволжье уонна Кавказ сирдэрин-уоттарын итиэннэ Бакутааҕы ньиэп баайдаах сирдэри былдьыыр кутталларын бопсубута буолар.

Сэбиэскэй Сойуус бу кыргыһыыга килбиэннээх кыайыытын түмүгэр Турция 1943 сыл сааһыгар ССРС-ка тоҕо ааҥ­наан киирэр былаанын тохтоппута. Оттон Япония Сибииргэ похуоттуур идьиэ­йэтиттэн аккаастаммыта. Румыния, Италия, Венгрия судаарыстыбалара сэрииттэн тахсар итиэн­нэ Англияны, АХШ-һы кытта сепаративнай эйэлэһиини түһэрсии суолларын көрдөөн барбыттара.

1943 сыл олунньу 23 күнүгэр АХШ бэрэсидьиэнэ Ф.Д.Рузвельт Кыһыл Аармыйа Сталинград анныгар кыа­­йыытынан сибээстээн эҕэрдэлээһинигэр: “Сталинградтааҕы умнуллубат кыргыһыыга Кыһыл Аармыйа өстөөҕү самнарбыт эрэ буолбакка, устунан Балтикаттан Хара муораҕа диэри фронт былаһын тухары киэҥ далааһыннанан иһэр улууканнаах кимэн киириини саҕалаабыта”, – диэн улаханнык сыаналаан турар.

Өстөөх өрүттүбэт охсууну ылбыта

Сталинградтааҕы кыргыһыы икки түһүмэхтэн турар: 1942 сыл от ыйын 17 күнүттэн сэтинньи 18 күнүгэр диэри – көмүскэнии. 1942 сыл сэтинньи 19 күнүттэн 1943 сыл олунньу 2 күнүгэр диэри – кимэн киирии. Тохсунньу 26 күнүгэр киэ­һэлик 21-с аармыйа сэриилэрэ Мамаев курган хотугулуу-арҕаа эҥэринэн өстөөх төгүрүктээһинин төлө көтөн, Сталинград өттүттэн утары дьулуруйар 62-с аармыйа чаастарын кытта холбоспуттара. Ол түмүгэр генерал-фельдмаршал Ф. Паулюс баһылыктаах өстөөх 6-с аармыйатын соҕурууҥҥу бөлөҕө үлтүрүтүллүбүтэ. Салгыы олунньу 2 күнүгэр бу аармыйа хотугу бөлөҕө капитуляциялаабыта.

Онон Сталинградтааҕы кыргыһыыга сэбиэскэй сэрии­лэр гитлеровецтар 6-с уонна 4-с тааҥкабай аармыйаларын, румыннар 3-с, 4-с, италиялар 8-с аармыйаларын үлтүрүппүттэрэ. Уопсайынан, 200 түүннээх-күн барбыт хабыр хапсыһыыга фашистар сэбиэс­кэй-германскай фроҥҥа сэрии­лэһэр аармыйаларын уопсай ахсаанын түөрт гыммыт биирин сүтэрбиттэрэ. 3,5 тыһыынча тааҥкалара, кимэн киирэр тиэхиньикэлэрэ, 3 тыһыынчаттан тахса бойобуой уонна тыраа­ныспартнай сөмөлүөттэрэ, 12 тыһыынчаттан тахса орудиелара, минометтара, 75 тыһыынча массыыналара урусхалламмыта, туһаттан тахсыбыта. Кыһыл Аармыйа өстөөххө фашистскай Германия ба­­йыаннай массыыната бүттүүнэ эмсэҕэлээбит күүстээх охсууну оҥорбута.

10 тыһыынчаттан тахса саха буойуна кыттыбыта

Саха сириттэн Сталинград анныгар кыргыһыыга 10 тыһыынчаттан тахса буойун кыттыбыта, хорсуннук сэрии­лэспитэ. Кинилэр ортолоругар учуутал Н.В.Егоров, Дьокуускайдааҕы пединститут бэрэпэдэбээтэлэ Ю.Г.Шафер бааллара. 13-с гвардейскай стрелковай дивизия састаабыгар албан аатырбыт артиллерист Гавриил Протодьяконов сэриилэспитэ. Кини буускатын нейтральнай балаһаҕа үтэн киллэрэн, өстөөҕү тутан туран кэриэтэ уун-утары ытыалаабыта. Орудиетын расчетуттан собус-соҕотоҕун хаалан баран, төһө да бааһырдар, буускатын уоһунан кыҥыы-кыҥыы кимэн киирэн иһэр ньиэмэс тааҥкаларын тоҕута ытыалаабыта. Тэҥэ суох хабыр хапсыһыыга кыайыылаах тахсыбыта, дьоруой­дуу хорсун быһыы холобурун көрдөрбүтэ. Дэлэҕэ маршал В.И.Чуйков бэйэтин ахтыытыгар “… өстөөх танкис­тара табыллан, тааҥкалара умайан баран биирдэ кинилэри ким, хантан ытыалыырын билэллэрэ. Ол курдук сатабыллаахтык буускатын саһыарара” диэн сөҕө-махтайа суруйуо дуо.

Суруйааччы С.А.Саввин-Макар Хара III истиэпэннээх Албан аат уордьанынан наҕараа­даламмыта. Байыаннай миэдиктэр Т.Е.Сосин, А.Н.Сизых буулдьа ардаҕын аннынан бааһырбыт буо­­йуннары эмтээбиттэрэ, суһал көмөнү оҥорбуттара. Сэтинньи 23 күнүттэн саха буойуннара кимэн киириигэ актыыбынай кыттыыны ылбыттара. Сэтинньи 26 – ахсынньы 8 күннэригэр кыргыһыыга гвардия капитана Д.Д. Оллонов тааҥкатын экипаһа өстөөх орудиетын, тааҥканы сууһарар икки буускатын, түөрт минометун, 65 саллаатын, эписиэрин суох оҥорбута. Оттон кини ротата 435 фашист саллаатын, эписиэ­рин кыргыбыта. 4-с гвардейскай тааҥкабай корпус састаабыгар майор П.П.Павлов хорсуннук сэриилэспитэ. 14-с стрелковай корпус ыстаабын начаалынньыга полковник А.И.Притузов (кэлин генерал-майор) бойобуой дьайыылары сатабыллаахтык салайбыта. Аптамаатчыктар роталарын политруга М.А.Васильев хамаан­датынан рота сал­лааттара 100-тэн тахса фашиһы билиэн ылбыттара. Бу үгүстэн ойо тардан холобурдар.

Сталинград анныгар кыргыһыыга үгүс саха саллаата дьоруойдуу охтубута. Элбэх буойун-саллаат Верховнай Кылаабынай Командующай махталын иккилиитэ ылбыта. Кыргыһыы кыттыылаахтара “Сталинград оборуонатын иһин” бойобуой мэтээлинэн наҕараадаламмыттара.

Дьоруойдар дойдулара дьоруойдары төрөтөр

2025 сыл – Улуу Кыайыы 80 сыла – дойду үрдүнэн, Арассыыйаҕа, Аҕа дойдуну көмүскээччилэр, оттон биһиэ­хэ, Саха сиригэр, Ийэ дойдуну көмүскээччилэр сылларынан биллэрилиннэ. Устуоруйа уруок­тара мэлдьитин үүнэр көлүөнэ ыччакка Аҕа дойдуларыгар, Ийэ дойдуларыгар таптал, бэриниилээх буолуу үрдүк өйдөбүллэрин, патриотизм сырдык тыынын иҥэрэр аналлаахтар. Олорон, сайдан кэлбит түһүүлээх да, сайдыылаах да устуоруйабытыттан барытын билэбит. Эдэр Сэбиэттэр дойдуларын самнарарга, оччолорго бурсууйдар диэн үөҕэр Эмиэрикэ, Аангылыйа ускайдааччылардаах импэрийэлис­тиичэскэй дойдулар АНТАНТА диэн ааттанар блокка түмсэн, бэйэбитигэр ыраахтаа­ҕыга бэриниилээх үрүҥ аармыйа сэриилэрин, нэһилиэнньэ сэбиэскэй былааһы ылыммат утары санаалаах араҥатын холбоон ааҥнаан киирэн, дойдуга гражданскай сэрии уота күүдэпчилэнэ умайбыта. Манна диэн эттэххэ, ол дойдулар билигин НАТО блокка түмсэн, Украинанан сылтаҕыран Аҕа дойдубутун – Арассыыйа судаарыстыбатын сууллара, сэриилии сатыыллар.

Ситим быстыбат, утум салҕанар. Дьоруойдар дойдулара дьоруойдары төрөтөр. “Волга кэтэҕэр биһиэхэ сир суох!” диэн ыарахан тыллар мээнэ этиллибэтэхтэрэ. Бу Сталинград дьоруойдарын сибэтиэй андаҕардара этэ. 80 сыл анараа өттүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитигэр фашист халабырдьыттартан Ийэ дойдуларын, норуоттарын көҥүлүн көмүскээбит аҕа көлүөнэ дьо­­руой дьоммут сиэннэрэ, хос сиэннэрэ аныгы суостаах-­суодаллаах сэриигэ Аҕа, Ийэ дойдуларын көҥүлүн туруулаһан дьоруойдуу көмүскүүллэр. “Бэйэ талбыт суолуттан туоруур, чугуйар сатаммат. Кэлинин кэмсиммэт, кыбыс­тыбат-кэриэлийбэт инниттэн” диэн буойун аҕаларын, эһээлэрин, хос эһээлэрин кэс тылларын үрдүктүк туталлар.

Олунньу 2 күнэ – Сталинград анныгар кыргыһыы түмүктэммит күнэ – Арассыыйаҕа Буойуннуу албат аат күнэ!