Үбүлүөйдээх сылга кинигэни таһаарыыга институт быйаҥнаах сыла буолбут

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет РФ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култууратын института (ФЯФиК) быйыл тэриллибитэ 30 сылын бэлиэтээтэ. Бэлиэ тэрээһиҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, үбүлүөйдээх сылга тахсыбыт кинигэлэри билиһиннэрдилэр.

Кинигэлэри билиһиннэриини үөрүүлээх түгэнтэн саҕалаатылар. Ол курдук, институт дириэктэрэ Гаврил Торотоев соторутааҕыта тывалар “Кунан Хара” чыпчаал айымньыта сахалыы тылбаастанан тахсыбытын санатан туран, бырайыак салайааччыта, ааптар, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков аатыттан, институттан үлэлэспит дьоҥҥо кинигэлэри бэлэх туттарда.

Дириэктэр Гаврил Торотоев олоҕун орто омурҕанын көрсө “Санааттан санаа саҕыллар” кинигэтигэр араас кэмҥэ суруйбут ыстатыйалара, ахтыылара, ырыалара, бииргэ үлэлээбит дьонун, төрөппүттэрин туһунан суруйуулара киирбиттэр. Маны тэҥэ, Гаврил Григорьевич маҕыстырааннарын кытта “Тутуу уонна уһаныы эйгэтин тылдьытын” таһаарбыттар. “Бу биир бэлиэ түгэн буолар. Тоҕо диэтэххэ, тутуу уонна уһаныы эйгэтигэр маннык тылдьыт тахса илик эбит. Тиэрмин тылдьыта диэнтэн туттуннубут. Тиэрмин тылдьыта диэхпитин, бигэргэтэр ирдэнэр итиэннэ биир эрэ барыйааннаах буолуохтаах. Онтон бу тылдьыкка хастыы даҕаны синонимынан, сороҕор быһааран биэрдибит”, — диэн этэр. Тылдьыт икки түһүмэхтэн турар: русско-якутский словарь по столярно-плотницкому и кузнечному делу уонна толковый словарь по столярно-плотницкому и кузнечному делу. Ол эбэтэр нууччалыыттан сахалыы тылдьыт. “Билигин тутуу эйгэтигэр үлэлиир дьон үксүн нууччалыытынан “стропила”, “черепной” диэн саҥарар, сахалыытын билбэттэр. Ол иһин түргэнник булан ыллыннар диэн нууччалыытын инникилэттибит. Сороҕор саҥа тиэрминнэри айдыбыт. Холобур, үүттүүр тэрил хас да араастаах. Дрель — үүччү, дириэл. Сверло – үүттээрийэ, эрэһэ, сибирэлиэк. Онон мантан киһи балачча элбэх билбэтин билиэн сөп”, — диэн санаатын эттэ. Аны сахалыытын билбэт дьон иккис түһүмэҕэр быһаарыытын көрүөн сөп. Урукку тиэмэлэринэн тылдьыттартан ити курдук уратылаах, табагыстаах буолбут. Дьон-сэргэ киэҥ араҥата туһанар кыахтаах.

Институт истилиистикэҕэ, тылбааска хаапыдырата быйылгы кинигэлэрин сүрүннээн аныгылыы электроннайынан таһаартаабыт. Онон Национальнай бибилэтиэкэҕэ ким баҕалаах киирэн көрүөн, ааҕыан, туһаныан сөп. Ол курдук, тыл билимин хандьыдаата А.А.Васильева, Л.Е.Манчурина, С.В.Иванова, о.д.а. ааптардаах “Якутская литература и фольклор на русском языке: мастерство художественного перевода” диэн тылбааска бастакы монографияны таһаарбыттар. Ону таһынан, Н.А.Ефремова, И.М.Григорьева ааптардаах “Гауф остуоруйалара: эрдэтээҕи уонна билиҥҥи тылбаастар (нууччалыы, сахалыы тиэкистэри тэҥнээһин)” манагыраапыйа, эмиэ Н.А.Ефремова нууччалыыттан сахалыы тылбааһынан Вильгель Гауф “Остуоруйалар” тылбаас тахсыбыттар.

Тус бэйэм биир дьоһуннаах кинигэнэн Н.А.Ефремова “Саха тылын антонимын тылдьытын” бэлиэтиибин. Тылдьыкка 443 антоним пааратын уон биэс туомнаах “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыттан” хомуйан киллэрбит. Антонимнар лексическэй уонна грамматическай суолталара, нууччалыы тылбаастара бэриллибит, тылга туттуллуулара холобурунан бигэргэтиллибит. Оскуола үөрэнээччилэриттэн саҕалаан тылы сэҥээрэр дьоҥҥо тиийэ бары туһаныахтарын сөп. Итини таһынан, Виталий Егоров “Адьырҕа айаҕар” дьиҥ олоххо буолбукка олоҕурбут сэһэнин Н.А.Ефремова (бөлөх салайааччыта), А.Л.Васильева, Е.С.Герасимова, уо.д.а. нууччалыыттан сахалыы тылбаастаабыттар. И.В.Собакина, Н.В.Малышева “Саха тыла (бүччүм үлэ матырыйаала)” кинигэни бэчээттэппиттэр. Ити курдук тустаах хаапыдыра үлэһиттэрэ, маҕырыстырааннара бииргэ үлэлэһэн, быйыл барыта 18 кинигэни күн сирин көрдөрөн, үбүлүөйдээх сылы улахан ситиһиилээхтик көрсүбүттэр.

Культурология хаапыдырата таһаарбыт кинигэлэрин тыл билимин дуоктара Л.С.Ефимова билиһиннэрдэ. Ол курдук, Г.С.Попова-Санаайа “Эпос олонхо в культуре саха” манагыраапыйата күн сирин көрбүт. “Манагыраапыйа бэрт интэриэһинэй. Оҕолор толорор ньымаларыгар сыһыаннаах. Олоҥхо тиэкистэрин культурологическай анаалыһыгар аналлаах. Хайдах гынан олоҥхобутун тилиннэрэн, сөргүтэн тыыннаах олоҥхоһуту иитэн таһаарабыт диэн ыйытыыга хоруйдуур аналлаах. Бастакы баһа алта кыра парааграптардаах. Иккис баһыгар анаалыстар киирэллэр. Үһүс баһыгар, хайдах гынан олоҥхо оскуолатын мадыалын оҥоруохха сөбүй диэн боппуруоһу көтөҕөр. Ону таһынан сыһыарыылардаах”, — диэн кылгастык билиһиннэрдэ.  Ону таһынан икки хомуурунньугу таһаарбыттар.

Тыл билимин дуоктара, литэрэтиирэ хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ В.С.Григорьева: “Биһиги  кинигэлэрбит барыта кумааҕынан таҕыстылар. Электроннай барыйаан кэбэҕэс, инникитин үлэлиэххэ сөп барыйаан быһыылаах. В.Б.Окорокова “Саргы Куо алгыстаах айанын аартыктара” диэн үлэлээх. Манна Саргы Куо олоҕун түһүмэхтэрин, айар үлэтин, поэтикатын, тиэмэтин, жанрын уратыларын суруйда.  З.К.Башарина эмиэ сыллата хастыы даҕаны кинигэни таһарар. Олортон быйыл К.Г.Башарин ийэтэ, Г.П.Башарин олоҕун доҕоро, эдэр сааһыгар олохтон бараахтаабыт оҕо суруйааччытын туһунан “Жизнь и деятельность детского писателя Калисфены Платоновой” кинигэни таһаарда. Манна кини олоҕун суола, айар үлэтин уратыта, үлэлэрэ, айымньылара эмиэ хрестоматийнай чааһыгар киирдилэр. Инньэ гынан Калисфена Платонова туһунан туох баар билиини барытын бу кинигэттэн ылыахпытын сөп. Билигин “Айар” кинигэ кыһатыгар үлэлиир устудьуоммут Саргылаана Константинова “Кузьма Гаврилов” диэн дипломнай үлэтин таһаардыбыт. Хас да сыл ааспытын иһин, оҕолорбут үлэлэрин кинигэнэн таһаарабыт. Улахан дьоһуннаах үлэ. Бу нэдиэлэҕэ “Айар” кинигэ кыһатыгар “Алампа санаам салбырҕаһа” диэн хомуйан оҥорбут кинигэм бэчээттэннэ. Дьон Алампа кинигэтигэр наһаа наадыйар. Айымньыларын түөрт туомун таһаарбытым, ол гынан баран бэйэбэр бастакы икки туома суох. Онон атыыга баар эрдэҕинэ ылан кэбиһиҥ, аны хаһан тахсыа биллибэт.

Бу ый бүтүөр диэри тыл билимин хандьыдаата М.П.Попова кыһамньытынан, аҕыйах ахсаанынан “Научные биографии Софронова” монографиям тахсыахтаах. Сыллата кинигэлэр тахсаллар, литэрэтиирэҕэ билиини тарҕатыыга үлэлэһэ сылдьабыт”, — диэн билиһиннэрдэ.

Фольклор уонна култуура хаапыдыратын үлэһиттэрэ хастыы даҕаны кинигэлэрэ күн сирин көрбүттэр. Устуоруйа билимин хандьыдаата С.И.Петрова:  “Каталог” оруобуна кэмигэр таҕыста. Маастардар үлэлэрин Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа, атын норуоттарга биллэрбит киһи диэн баҕа санаалаахпыт. Бу, иккис каталогка иистэнньэҥнэр эрэ буолбакка, сөрүөнэн, туоһунан дьарыктанааччылар, тимир, көмүс уустара, талаҕынан, маһынан, туойунан оҥорооччулар үгүстэрэ киирдилэр. Тас дойдуттан тиийэ сэҥээрдилэр. Номнуо үһүс кинигэм тахсыах буолла, арктика норуоттарыгар аныахпытын баҕарабыт. Быйылгы, Норуот култууратын нэһилиэстибэтин сылыгар тахсыбыта бэлиэ”, — диэн иһитиннэрдэ.

Тыл билимин дуоктара, бэрэпиэссэр В.В.Илларионов архыыбы кытта быһаччы үлэлэһэн норуот ырыаһыта Н.И.Степанов-Нооройго аналлаах кинигэтин оҥорон бэчээттэппиттэр.

Мэтиэдикэ кафедрата “Саха тыла 5 кылаас” кинигэни таһаарбыт. Манна улахан болҕомтону ситимнээх саҥаны сайыннарыыга уурбуттар. Учууталлар санааларын учуоттаан, улахан эспиэртэр үлэлэһэн, тупсаран бэчээттээбиттэр. Ону таһынан,  омуктар айымньыларын саха уус-уран айымньытыгар олоҕуран тэҥнээн үөрэтии ньыматын устудьуоннарга анаан бэлэмнээн уонна Е.М.Поликарпова “Уран тыл умсулҕана (үөрэх босуобуйата)” бэчээттэммиттэр.

Институт дириэктэрэ урукку сылларга тустаах үөрэх кыһата сылга түөрт уончалыы кинигэни таһаарарын, кинигэ кыһата курдук айымньылаах, таһаарыылаах үлэлэринэн эҕэрдэлээтэ. Үлэһиттэр бу курдук кинигэни билиһиннэриини үгэскэ кубулутуоҕуҥ диэн этии киллэрдилэр.

Уопсайынан, бу кинигэлэр үгүстэрэ 50-300 ахсаанынан тахсыбыттар. Ол да иһин үгүс дьон билбэккэ-көрбөккө хаалар эбит. Онон электроннай барыйаана ордук тиийимтиэ буолаарай дуу, диэн түмүккэ кэллим. Кинигэни билиһиннэрии тэрээһиннэригэр тиийбэтэҕим буоллар күннээҕи олоххо-дьаһахха туһалаах, үлэбэр туттар тылдьыттар тахсыбыттарын истибэккэ да эрэ матыах эбиппин. Сороҕун бэлэхтэтэн, сороҕун атыылаһан, дьиэҕэ суумка муҥунан кинигэлээх тиийэртэн ордук дьол баар үһүө.