Ыччаттарга бастакы Дархан этээччи

Соторутааҕыта Кэбээйи улууһугар  «Муҥха олоҥхото-2025» эдэр  олоҥхоһуттар өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээллэрэ  киэҥ далааһыннаахтык ыытыллыбыта. 10 улуустан 20-чэ эдэр олоҥхоһут күөн көрсүүтүгэр олоҥхону  “Бастыҥ толорооччу” ааты Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан кыттыбыт Станислав Иванов ылыан ылбыта.

— Станислав, оһуохайга бастакы ситиһииҥ оҕо сырыттаххына кэлбит эбит. Ол ханна этэй?

— Миигин оһуохайга алын кылааска үөрэнэр кэммэр уһуйбуттара. Бастакы ситиһиибинэн Бүлүү улууһун Тааһаҕар нэһилиэгин Н. Н. Каратаев аатынан оскуолатын ыһыаҕар оҕолорго оһуохай күрэҕэр кыайыым буолар. Онтон кынаттанан, күн бүгүҥҥэ диэри ыллыы-туойа, айа-тута сылдьабын.

— Удьуордаргар оһуохайдьыттар, олоҥхоһуттар бааллар дуо?

— “Туох барыта быстыбат ситимнээх” дииллэрэ чахчы. Удьуорбар ийэм Валентина Дмитриевна да, аҕам Александр Платонович да өттүнэн ырыаһыттар, оһуохайдьыттар бааллара. Эһээм Платон Васильевич Иванов Бүлүү улууһун биир бастыҥ оһуохайдьыта этэ. Ордук айылҕаны сөбүлээн хоһуйара диэн ахталларын истэрим. Кэлин «Бүлүү улууһун оһуохайдьыттара» кинигэҕэ эһээм “Платон Васильевич айылҕаны 7 чаас тохтоло суох хоһуйан оһуохайдаабыт” диэн суруллубутун киэн тутта аахпытым. Ийэм өттүнэн Дмитрий Михайлович Харлампьевы ытык кырдьаҕастар: “Бэрт хомоҕой тыллаах оһуохайдьыт”, — дииллэрэ. Оһуохайы бастаан саҕалыырбар үҥкүүм тылын кини суруйан биэрэрэ итиэннэ оһуохай сүрүн тутулун, кистэлэҥнэрин үөрэппитэ.

— Эдэр киһи кэлин атын хайысханан барыаххын эмиэ сөбө. Оттон саха төрүт култууратыгар сирдээччиҥ, уһуйааччыҥ ким этэй?

— Оскуоланы бүтэрэрбэр бырамыысыланнас салаатыгар сыһыаннаах идэни баһылыыр баҕалааҕым. Ол гынан баран, оҕо сааспар сөбүлээн, утумнаахтык дьарыктаммыт төрүт култуура идэтэ өрүү санаабар баара.

Култуура кэрэ эйгэтин үлэһитэ буоларбар олоҥхоҕо, оһуохайга сыһыарбыт уһуйааччыларым Светлана Тарасовна Иванова, Дария Егоровна Алексеева итиэннэ Маргарита Егоровна Григорьева өҥөлөрө элбэх дии саныыбын.

— Туох үөрэҕи ылбыккыный?

— Арктикатааҕы култуура уонна ускуустуба институтугар төрүт култуура салаатын бүтэрбитим.

Оччолорго 24 саастааҕым…

— Үгүстэр “Дархан этээччи” диэни иһиттэхтэринэ, кырдьа барбыт киһини харахтарыгар көрөллөрө кистэл буолбатах. Оттон эн хас сааскар ити үрдүк аакка тиксибиккиний?

— 2017 сыллаахха Туймаада ыһыаҕар хас эмэ сүүһүнэн киһилээх оһуохай түһүлгэлэрин төрүттээбиппит. Манна Саха сирин бары улуустарыттан бастыҥ оһуохайдьыттар кэлэн, дьэ, түүннэри-күнүстэри хардары-таары туойсан, үҥкүү тылын таһаарбыппыт. Ол күрэс түмүгүнэн кыайыылаах тахсаммын, ыччаттарга бастакынан ”Дархан этээччи” диэн үрдүк ааты иҥэрбиттэрэ. Оччолорго 24 саастааҕым.

— Мин билэрбинэн, эдэрдэргэ оһуохайы тарҕатааччылартан биирдэстэрэ буолаҥҥын, бэйэҕинэн үтүө холобуру көрдөрөҕүн. Эн санааҕар, олоҥхоҕо ыччаты сыһыарарга өссө туох үлэ ыытыллыахтааҕый?

— Оһуохайга тыын боппуруостары көтөҕөн, киэҥ далааһыннаах сугулааннары, үтүө түмүктээх үлэ хаамыытын торумнуохха наада дии саныыбын. Олоҥхону оҕолорго сырдатарга, үөрэтии үлэтин ыытарга төһүү күүһү ууруу оруннаах буолуо. Ону сэргэ ыччат дьону өрөспүүбүлүкэ таһымыгар оһуохай түһүлгэлэрин тэрийэр үлэҕэ сыһыарыахха наада. Ыстатыйаттан саҕалаан, бөдөҥ кинигэлэр суруллан, бэчээттэнэ тураллара үтүө түмүктээх буолуо этэ дии саныыбын.

— Олоҥхо-баттлга кыттан тураҕын. Өссө ханнык олоҥхолору толороҕун?

— Толорор олоҥхолорум: А. С. Порядин «Үрүҥ Үөдүйээн», Н. А. Абрамов‑Кынат «Ньургун Бөҕө», «Хорсун-хоодуот Хатан Боотур», П. П. Ядрихинскай-Бэдьээлэ «Дьырыбына Дьырылыатта».

— Оһуохай уонна олоҥхо. Эн хайатыгар ордук чугаспын дии саныыгын? Эбэтэр туох уопсай ситимнээҕий?

— Оһуохай уонна олоҥхо биир кэмҥэ үөскээбит бастыҥ уонна чаҕылхай норуот тылынан уус-уран айымньытын чыпчааллара. Оһуохай көннөрү күн эргииринэн эргийэр үҥкүү буолбакка, бу улуу уонна уустук сиэр-туом диэн дьон-сэргэ билиэн наада. Оһуохайга кыттыспыт киһи күүһүрэн, ыраастанан, саппаҕырбыт санааларын салгын хоту сайҕаан, чэпчээн барар. Онтон олоҥхо омук быһыытынан хайдах үөскээбиппитин, туох итэҕэллээхпитин, култуурабытын, норуот быһыытынан олохпутун-дьаһахпытын кэпсиир сүдү баайбыт буолар. Хайаларын да араарбакка: оһуохайга да, олоҥхоҕо да иккиэннэригэр ордук чугаспын дэнэбин.

— Билиҥҥи үйэҕэ оһуохайдаан дуу, олоҥхолоон дуу айаҕы ииттиниэххэ сөп дуо?

— Олус үчүгэй ыйытыы. Оһуохайдьыт уонна олоҥхоһут идэтийии таһымыгар тиийиэн наада. Ол таһымҥа үктэннэххэ, саҥа сүүрээннэри киллэрэн олоҥхолоон, оһуохайдаан киһи холкутук айаҕын ииттиниэн сөп.

— Аныгы кэм олоҥхотун айыаххын сөп дуу?

— Аныгы кэм олоҥхото киһи аймах баарын тухары айылла, үксүү туруо дии саныыбын. Түҥ былыргыттан быста-быста ситимнэнэн, күн бүгүҥҥэ диэри үөскээн-үөдүйэн кэлбит буоллаҕына, олоҥхолоох норуот баарын тухары өссө биир оччо үйэлэри уҥуордаан салгыы айылла, үйэтитиллэ туруоҕа. Холобурдаан эттэххэ, 2023 сыллаахха аҕам Александр Иванов сырдык аатыгар анаан айбыт «Хорсун-хоодуот Хатан Боотур” олоҥхом Национальнай бибилэтиэкэ көмөтүнэн электроннай, ону сэргэ аудио-кинигэ буолан күн сирин көрбүтэ.

— Билигин тугу үлэлиигин?

— Мэҥэ Хаҥалас улууһун култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга салалтатын мэтэдииһинэн үлэлии-хамсыы сылдьабын.

Өбүгэ үгэстэрин чинчийэр баҕа

— Кылгастык дьиэ кэргэниҥ туһунан билиһиннэрэ түстэххэ?

— Үөрэхпин бүтэрээт, Халыматтан тардыылаах Амма кыыһа Мария Васильевна Бандерованы кытары холбоһон, уоллаах кыыс оҕолордоохпут. Кэргэним биир идэлээҕим буолар, Майа сэлиэнньэтигэр Дмитрий Ходулов аатынан Норуот айымньытын дьиэтигэр фольклор исписэлииһэ. Олоҕум аргыһа кырыымпаҕа, хомуска, төрүт дорҕоон эйгэтигэр үлэтэ үрдүк көрдөрүүлээх уонна ситиһиилээх.

— Өссө туох ураты дьарыктааххын?

— Олоҥхоттон уонна оһуохайтан ураты дьарыгым диэн, дьыл хайа баҕарар кэмигэр быыс буллум да, хара тыаҕа, аар айылҕаҕа сылдьарбын ордук астынабын. Өбүгэлэрбит бултуур-алтыыр ньымаларын, албастарын көрдөрөр ураты дьарыктарын чинчийэ сатыыбын. Кэлиҥҥи кэмҥэ, тоҕо эрэ, тириинэн дьарыктанар санаам үүйэ-хаайа тутар. Бэйэм илиибинэн тутан-хабан, айан таһаарар баҕа санаа баар.