“Үчүгэй киһи диэн эн этиҥ”…

Тохсунньу 19 күнүгэр П.А.Ойуунускай аатынан литература мусуойугар “Үчүгэй киһи диэн эн этиҥ” диэн ахтыы киэһэтэ буолла. Ахтыы киэһэтэ тыйаатыр режиссера, ССРС уонна САССР норуодунай артыыһа, ускуустуба үтүөлээх диэйэтэлэ, 1932 сыллаахха А.Луначарскай аатынан тыйаатыр институтун иһинэн саха национальнай устуудьуйата аһыллыытын көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ Василий Васильевич Местников төрөөбүтэ 115 сылыгар ананна.

Литература мусуойун наукаҕа  үлэһитэ Ефросинья Ноговицына тэрийэн ыыппыт ахтыы киэһэтигэр СӨ Опера уонна балет тыйаатырын дириэктэрэ Вячеслав Левочкин, тыйаатыр мусуойун сэбиэдиссэйэ Лира Габышева, Саха сирин норуодунай суруйааччыта Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллоон кыыһа Люция Васильева, Мэҥэ Хаҥалас улууһун дэлэгээссийэтэ, биир дойдулаахтар кытыннылар.
Бу күн Ефросинья Ноговицына, Лира Габышева Василий Местников уонна Саха тыйаатырын устуоруйатын кэрэһэлиир сэдэх хаартыскалары аҕалан көрдөрдүлэр. Ефросинья Семеновна араас кэмнээҕи хаартыскалары булан, слайдка көрдөрө-көрдөрө сэһэргэээтэ.

Люция Дмитриевна аҕата Дмитрий Кононович Василий Местниковы кытары бииргэ үлэлэрин, доҕордуу сыһыаннарын истиҥник аҕынна. Ол иһигэр, Суорун Омоллоон Василий Местников туһунан суруйуутун билиһиннэрдэ. Суорун Омоллоон чугас доҕорун туһунан:

“Василий Васильевич, эһиги бары билэргит курдук, майгытынан бэрт сэмэй, холку, үлэтигэр, дьыалатыгар олус дьаныардаах, эрчимнээх. Кини ис сүрэҕин күүһүнэн, сүрэҕин тэбиитинэн эрчимнээх, күүстээх, кыайыылаах киһи. Кини курустаал курдук ыраас бэйэтэ ис санаатынан сып-сырдык, эт бүтэй туох эрэ сылааһынан сыдьаайар ис киирбэх киһи. Кинилэр сэнэх ыал этилэр. Дьоҥҥо үтүөнү баҕарарынан, дьоҥҥо иэйиилээх санаатынан муҥура суох улахан баай киһи. Оннук биһиги Василий Васильевичпыт, биһиги театральнай ускуустубабытыгар бастакы акылааты уурсубут дьонтон биирдэстэрэ”, — диэн үрдүк сыанабылы биэрбитэ.

Мэҥэ Хаҥалас улууһуттан кэлбит кыраайы үөрэтээччи Борис Алексеевич Попов Василий Местников дойдутугар тэрээһиннэр саҕаламмыттарын уонна инники былааннары билиһиннэрдэ. Тохсунньу 14 күнүгэр Дойду нэһилиэгэр биир дойдулаахтара Василий Васильевич Местников үбүлүөйдээх сылын бэлиэтээтилэр. Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Василий Васильевич сиэнэ Ньургуйаана Дуолановна Местникова, кини олоҕун аргыһа, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Викторович Никифоров, аймахтара, Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон кыыһа Люция Васильева, уола Айсен Дойду, биир дойдулаахтара кытыннылар.

Көрсүһүүгэ Василий Местников саха тарбахха баттанар биир бэлиэ киһитэ, саха тыйаатырын ускуустубатын, култууратын сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрбит, Саха сиригэр аан бастакынан оҕолору тыйаатыр ускуустубатыгар уһуйбут, кинилэри киэҥ араҥаҕа таһаарбыт киһинэн буоларын бэлиэтээтилэр. Ону тэҥэ ол саҕанааҕы Саха сирин норуодунай комиссардарын сэбиэтин иһинэн ускуустуба управлениетын (билиҥҥинэн Култуура министиэристибэтин) начаалынньыгынан үлэлээбитэ.

Борис Попов бэлиэтээбитинэн, олунньу 13 күнүгэр, сахалыы сурук-бичик күнүгэр норуодунай артыыс Василий Васильевич олоҕун сырдатар соруктаах өссө биир бэлиэ тэрээһин ыытыллыаҕа. Маны таһынан үбүлүөйдээх сылыгар  быыстапкалар тэриллиэхтэрэ. Көрсүһүүгэ киирбит этиилэргэ олоҕуран, Василий Васильевич Местников аатын тэрилтэҕэ иҥэрии боппуруоһун үөрэтиигэ ылыстылар.

Уһулуччулаах артыыстар талааннарын арыйбыта

Василий Местников 1934-1958 сылларга үлэлээбит Саха тыйаатырын сыанатыгар 26 пьесаны, ол иһигэр олохтоох драматурдар 15 пьесаларын туруорбута.

Режиссер нуучча классикатын эмиэ талааннаахтык туруорара, тиэмэтин таларга кичэллээхтик сыһыаннаһара, тылбаас үлэтигэр тус бэйэтинэн кыттара. Кини аан бастакы “Бартыһаан Баһылай” испэктээгин 1934-35 сылларга туруорбута. 1936-37 сылларга Алампа “Олох дьэбэрэтэ” испэктээгин бэлэмнээбитэ. Манна кини дыраамаҕа этиллэр өй-санаа мөккүөрүн уйан дууһатынан олус нарыннык көрдөрбүтэ.

1946-48 сылларга Саха сиринээҕи мусукаалынай тыйаатыр-устуудьуйа режиссерунан ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. 1947 сыллаахха Дмитрий Сивцев-Суорун Омоллоон мусукаалынай дырааматыгар олоҕуран, “Дьулуруйар Ньургун Боотур” саха бастакы оператын туруорбут улахан өҥөлөөх. Ону таһынан “Бэйбэрикээн эмээхсин” норуот остуоруйатынан “Хотугу сибэкки” балекка үлэлэспитэ.   Ол кэннэ «Туйаарыма Куо», кэлин «Ньургун Боотур» олоҥхолору Москва куоракка көрдөрөн, саха норуотун дойду үрдүнэн ааттаппыт уһулуччулаах киһинэн буолар.

Василий Местников режиссердуур кэмиттэн тута артыыстартан оруолга “лаппа киирэри”, дьоруойу толору арыйары ситиһэрэ. Үтүөкэннээх тэрийээччи, артыыстарга амарах сыһыаннаах уонна болҕомтолоох режиссер артыыс айар амплуатын алҕаһаабакка билэрэ. Ол курдук, Д.Ф.Ходулов, П.М.Решетников, Д.Д.Слепцова, И.М.Максимова, В.А.Саввин, М.В.Жирков, А.Е.Ефремов, У.Г.Нохсоров уо.д.а. курдук уһулуччулаах артыыстар айар талааннара муҥутуур чыпчаалга тиийэригэр кырата суох көмөлөөх.

Норуот үгэстэрин сөргүтүү

Режиссер Василий Местников үлэтин сүрүн соругунан саха дырааматыгар, оператыгар, балетыгар төрөөбүт норуоппут айымньыларын туруоруу, тыйаатыр ускуустубатын нөҥүө олоҥхону сырдатыы буолара. Олоҥхону уонна саха фольклорун олус үчүгэйдик билэр буолан, үөһээ этиллибит жанрдарга олохтоохтук ылсыбыта, айар кэлэктииби сатабыллаахтык тэрийбитэ уонна бэлэмнээбитэ.

Саха тыйаатырын сыанатыгар 1937-1938 сс. бастакынан туруорбут норуот айымньытынан “Туйаарыма Куо” испэктээгэ буолбута (П.Ойуунускай дырааматынан). Бу испэктээги көрдөрүү төһө да бобулла сылдьыбытын иһин, көрөөччү норуот айымньытыгар тардыһыыта күүстээҕэ. Ол да иһин, Василий Местников 1940 с. кулун тутар 12 күнүгэр “Дьулуруйар Ньургун Боотур” толору олоҥхотун туруорбута. Либреттоҕа муусукатын композитор Марк Жирков суруйбута, олоҥхоһут Устин Нохсоров Үрүҥ Уоланы толорбута. Испэктээккэ артыыстар бары кэриэтэ кыттыбыттара.

Василий Местников: “Испэктээк декоративнай киэргэтиитигэр кырата суох кыһалҕаны көрсүбүппүт¸ол гынан баран,  олус интэриэһинэй этэ. Тыйаатыр олоҥхоттон тахсар остуоруйа-фантастика элеменнэрин көрдөрөргө дьулуспута”, — диэн суруйбута.

Көрөөччүлэр саҥа испэктээги өрө көтөҕүллэн туран көрсүбүттэрэ.

Онтон 1947 сыл бэс ыйын 25 күнүгэр, САССР тэриллибитэ 25 сылын бырааһынньыктааһыҥҥа “Дьулуруйар Ньургун Боотур” саха бастакы операта аан бастаан туруоруллубута. Саха тыйаатырын уларытыынан сибээстээн, бу опера сыанаҕа иккистээн 1954 сыллаахха эрэ эргиллибитэ. Операны туруорбут режиссер Василий Местников, Москва композитора Генрих Литинскэй, худуоһунньук Георгий Туралысов, тыйаатыр сүрүн артыыстара бастакы национальнай опера толору ситэригэр-хоторугар күүскэ үлэлэспиттэрэ. Сотору “Дьулуруйар Ньургун Боотур” операны 1957 сыллаахха Саха литературатын уонна ускуустубатын күннэригэр бырагырааматыгар киллэрбиттэрэ.

Саха сирин норуодунай суруйааччыта Николай Мординов-Амма Аччыгыйа бэргэнник бэлиэтээбитинэн, «Василий Васильевичка тыйаатыр кини үлэлиир, хамнас ылар эрэ сирэ буолбатах. Тыйаатыр — кини үрдүк үөрүүтэ, үтүө дьулуура, сырдык баҕата этэ. Кини тыйаатырга ананан төрөөбүт, тыйаатыр туһугар олорбут  киһи этэ».