Үчүгэйиэн, оҕо саас!

…Оҕо саас уһаабатаҕа. Ол иһин Николай Саввич күн сирин көрбүт, оҕо буолан оонньообут кэмиттэн, эппиккэ дылы, ойута тутан кэпсиэҕи баҕарыллар. Кини манна оччотооҕу Өргүөт нэһилиэгэр былаас былдьаһыллар, олох уларыйар охсуһуулаах 1922 сыллаахха төрөөбүтэ. Тула бандьыыттар, ханна эрэ кыһыллар бааллара.

Ийэтэ интэринээт оҕолорун таҥаһын сууйара. Кининэн ыарахан сырыттаҕына, биирдэ бандьыыттар тигинээн кэлбиттэрэ уонна: «Хомсомуоллар дьыалалара ханна баарый, ханна кистээбиттэрэй? Этэ оҕус!» — дии-дии дибдийбиттэрэ. Таҥас сууйааччы эрэйдээх хантан билиэҕэй, ыххайа сатаан баран бандьыыттар ыарахан дьахтары оҥкучахха хатаан барбыттара. Онон Николай Саввич, үрүҥ күн сырдыгын өссө көрбөккө сылдьан, олох уонна өлүү иһин охсуһууга түбэһэн турардаах.

Биһиги оҕо да сылдьан, билигин даҕаны Дьоруой диэн төрүөҕүттэн уһулуччу киһи буолуохтааҕын курдук саныыбыт. Биир курдук оннук буолбатах. Түгэнигэр сөп түбэһиннэрэн, дьоруойустубаны оҥоруохха сөп курдук. Атын өттүттэн көрдөххө, дьоруойустубаны, олоххо атын да суолталааҕы оҥорорго бэрт кыра эрдэххиттэн саҕалаан, олоҕуҥ устата бэлэмнэнэн тиийиэхтээххин, олоххо сөптөөх суолу тутуһарга, сөптөөх быһаарыныыны ылынарга киһи быһыытынан биир сүрүннээх буолуохтааххын.

Сыыкка сылбырҕата, кытыгыраһа сүрдээх этэ

…Чолбоохой алаас ыалларын оҕолоро халдьаайы кырдалыгар түмсэн көр-нар бөҕөнү түһэрэллэрэ. Халдьаайы туруору сыырыттан, күөл уутугар тиийэ суптурхай сиринэн, харса суох өттүлэрэ чиккэччи тэбинэн сытынан кэбиһэн баран, ойоҕосторунан төкүнүйэн түһэллэрэ. Сыыккалаах отой уу кытыытыгар биирдэ тиийэн тохтууллара. Кыргыттар ыксаан хаһыытаталаан ылаллара, оттон мөдөөн Бөккөтүү мэктиэтигэр хараҕын симэрэ. Чолбоохой уолаттара Сыыкка курдук буола сатыыллара, бэл кини туттарын-хаптарын кытта үтүктэллэрэ. Боккуо кыыс уолаттартан хаалсыбакка элэстэнэрэ. Арай, уолаттар оҕус самыытыгар туран баран сиэллэрдэхтэринэ, кини да буоллар, үтүктэр кыаҕа суох буолара. Оттон Сыыкка оҕуһун быатын тииһигэр ытыран, оҕус самыытыгар икки илиитинэн тайанан баран, атаҕын өрө тэбэн айанныырын Чолбоохой эр бэрдэ уолаттара да салла көрөллөрө.

Этэргэ дылы, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр сытыы-хотуу уолчаан балаҕана турар кырдалын эниэтиттэн тэбинэн, Хоту Кубархай диэн күөлүгэр киирэн сөтүөлээн умсаахтыыра. Оччотооҕуга киэҥ нэлэмэн курдук көстөр бурдук ыһар буолаларын кытыытыгар салама ыйыыр хатыҥнарын лаглайбыт лабааларын анныгар күөх кырыска тиэрэ түһэ сытан, халлаан күөх далайыгар устар былыттары одуулуура.

Кимиэхэ да таба туттарбат сытыы-сымса уолу улахан уолаттар оҕолору кигэн дьээбэлэтэр этилэр. Дьээбэлээбит киһи хайаан да хардатын ылара. Ол гынан баран, оскуола кыараҕас тэлгэһэтин иһиттэн ханна барыаҥый, сотору буолаат, иэстэһээччилэр бу саба сырсан кэлэллэрэ. Барар-кэлэр үүтэ-хайаҕаһа бүөлэммит уолчаан оскуола сарайыгар тииҥ курдук тыбыгырайан тахсан куотара. Оччоҕо онно да ситэ баттаан ылан, улахан уолаттар киһилиэхтэрэ дуо, хам-кум тутан, үөһээ дойдуттан күрдьүккэ быраҕаллара. Киһилэрэ күрдьүккэ өрүү тура түһэн кыһытара. Оскуолаттан интэринээккэ диэри сүүрэн элэстэнэн истэҕинэ, оҕо бөҕө хаарынан быраҕаттаан, таппакка хаалаллара.

«Биһиги биир кэмҥэ үөрэммиппит. Оччолорго дьоҕус уҥуохтаах сылбырҕа уолчаан перемена кэмигэр оскуола көрүдүөрүн устун икки илиитинэн таҥнары хааман, хаста да эргийэрэ. Оттон фроҥҥа Николай Саввич хайдахтаах курдук хорсун быһыылары оҥорбутай! Онон эһиги билигин кинини эрдэ кыырыктыйбыт төбөтүн бэлиэтии көрүөххүт уонна өйдөөҥ: кини эдэр сааһа сэрии уотун ортотунан ааспыта», — диэн үөлээннээҕэ, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Н. А. Кондаков суруйбута.

— Бүгүн дьиэбитигэр тыынан быһа туоруубут дуо, Сыыкка? Чуумпу дии…

— Бары хайдах туоруохпутуй? Боккуо, эһиги, улахан оҕолор, күөлү эргийэ барыҥ, мин бу кыралары тыынан туоратыам, — дии-дии Сыыкка дьоһун үлүгэрдик күөл диэки дьулуруйда. Кыралар, итини эрэ кэтэспит дьон, өрүтэ көтүөккэлии-көтүөккэлии, кини иннинэн-кэннинэн сүүрэкэлэһэн, батыһан истилэр.

Эрдии таммахтара күн уотугар күлүмүрдээн, курустаал оҕуруо буолан тохтоллор. Тула уу чуумпу. Халдьаайы кэтит иэнэ, онно турар балаҕаннар, үрдүк ойуур маһа күөл ньууругар күлүктэрин көрүнэ турар курдуктар. Барыта сиэркилэ тааһын курдук кылыгырайар. Онно арай кэрии аарыма мастарын быыһынан элэгэлдьийэр Боккуо «хамаандатын» оҕолоро эрэ көстүбэттэр. Кинилэр күлүктэрэ ууга көстүбэт. Ол эрээри уҥуор сырдык ырбаахылара тэлимнэһэн, тыылаах оҕолорго лыах үөрэ-көтө сылдьарын курдук кыччаан көстөллөр. Оо, күөл ньуурун салгына үчүгэйиэн! Үчүгэйиэн, оҕо саас! Сайын бүтэн эрэрэ…

Өй-мэйдээх тулуйбат хараастыыта саба халыйбыта

Хампаҕа суостаах сэрии саҕаламмыт сураҕа бэрт түргэнник кэлбитэ. Дьиҥинэн, сэрии алдьархайын, суоһун-суодалын дьон-сэргэ бу маннык ээ диэн билбэт этэ. Туох эрэ алдьархай, туох эрэ ынырык буолбутун, өлүү-сүтүү бөҕө тахсыбытын, сүрдээх улахан куораттар имири эстэллэрин сэрэйэллэрэ. Оттон бэйэлэрин дьылҕаларыгар сыһыары тутан көрдөхтөрүнэ — бүтэйдии дьиксинии… Хайаан да туох эрэ иэдээн буолуохтааҕа. Дьону сэриигэ хомуйан илдьиэхтээхтэрэ. Оччоҕуна аҕабыт… оҕобут… Оо, иэдээн… Бүтэй дьиксинии курдук муҥнаах, утуйар ууну көтүтэр, өйгө-санааҕа мэҥэһик буола сылдьар ыарык-баттык курдук эрэй туох баар буолуой?.. Дьон хараҕа мэктиэтигэр кубус-кураанах буолбукка дылы этэ…

Сэриигэ барааччылар чугас-ыраах нэһилиэктэртэн атынан кэлэн Хампаҕа мустубуттара… Өй-мэйдээх тулуйбат хараастыыта саба халыйбыта. Аттаах дьон дэриэбинэттэн аргыый аҕай хаамтаран тахсыбыттара. Бастакы киһи уҥуоргу өтөххө тиийэригэр кэнникилэр өссө аттарын саҥа миинэн эрэллэрэ. Ким эрэ чуор, киэҥ-холку куолаһа ханнык эрэ ырыаны нууччалыы тардан кэбиспитигэр, мустубут дьон ол ырыа дорҕоонноро симэлийэн сүтүөхтэригэр диэри соҥуһан туран хаалаахтаабыттара.

Сыыкка ити дьону кытта, дьиҥинэн, барсыахтаах этэ. Ол эрээри хамыыһыйа кэмигэр улаханнык тымныйан ыалдьа сылдьар буолан тохтотуллубута. Кини ити 1942 сыл тохсунньутуттан Сэбиэккэ сэкирэтээрдиир буолан, бастакынан барар дьон дьыалатын-куолутун тэрийиигэ элбэхтик сүүрбүтэ-көппүтэ.

“ Кыайан-хотон төннөөр!”

— Ньиэмэстэри дэлби кэһэтэн биэрээр, Сыыкка, — дии-дии мотоҕоно курдук буолбут Бөккөтүү дьоһумсуйар.

— Сыыкка кинилэри баҕас дэлби атаакалаан биэриэҕэ… — улахан баҕайы иһин иннигэр дээдэччи анньа сылдьар Муҥурчаан, хатыран хаан оҕуолуу сылдьар атахтарын хатыйа үктүү-үктүү, эҕэ-дьаҕа буолар. Оттон хороччу улаатан эрэр Боккуо барытын таба көрө, өйдүү сылдьар этэ.

Аттаах дьону маҕаһыын тиэргэниттэн атаарбыттара. Былырыыҥҥы буолбатах. Билигин сэрии ыар сүгэһэрин бары эттэринэн-хааннарынан билэн сылдьаллар этэ. Үгүс ыал аһыыга ылларан, үрүҥ күннэрэ өлбөөдүйбүккэ дылы буолбута. Ол да иһин бу уонча киһини атаара дэриэбинэ бүтүннүүтэ кэлбитэ, хаан-уруу дьоннорун курдук атаара: хайалара эмит, баҕар, кини киһитин тиийэн көрсүө дии… Туох эмит сураҕы ыытыа. Эрэл кыыма өспөт эбээт. Ийэлэр барахсаттар ытаһа-соҥоһо хаалбыттара: ким соппулуокка өйөнөн, ким баҕананы кууһан…

Оҕолор Сыыкканы Ааҕар Балаҕаны ааһыахха диэри атаарбыттара. Онтон кини атын миинэн, инники барбыт аргыстарын ситээри, сиэллэрэн лабыта турбута.

«Кыайан-хотон төннөөр!», «Тыыннаах эргиллэн кэлээр!» Ити тыллары күн күбэй ийэтэ, алааһын оҕолоро, бар дьоно сааһылаан эппэтэхтэрин да иһин, бу тыллар кэлин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут Николай Саввич Степановы кыргыс суостаах толоонноругар араҥаччылыы, төрөөбүт буоругар төннөргө ымыы санаа буола сылдьыбыттара…

Суруналыыс Николай Крылов. “Төлөнүллүбүт иэс” диэн кинигэтиттэн быһа тардыы.