Үөһээ Бүлүүгэ Исидор Барахов сыла биллэрилиннэ

Уһулуччулаах судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл Исидор Никифорович Барахов төрөөбүтэ 125 сылыгар (1898-1938) аналлаах дьаһаллар кини туһунан кинигэни сүрэхтээһинтэн саҕаланнылар.

Тохсунньу 19 күнүгэр суруйааччы, тылбаасчыт, сценарист Алексей Амбросьев-Сиэн Мунду Москваҕа «Эдэр гвардия» кинигэ кыһатыгар «Уһулуччулаах дьон олоҕо» сиэрийэнэн тахсыбыт «Исидор Барахов» диэн кинигэтэ СӨ Национальнай бибилэтиэкэтигэр сүрэхтэннэ.
Алексей Алексеевич махтана ахтыбытынан, бу бырайыагы көҕүлээччинэн философия наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Виктор Михайлов буолар. Виктор Данилович олохтон эмискэ туораан, барыбыт сүрэҕин аймаабыта. Бүгүн кыыһа Анна Викторовна кэргэнинээн кэлэн үөрүүлээх түгэҥҥэ кытыннылар. Ааптар биэс сыл анараа өттүгэр диэри маннык улахан сиэрийэҕэ кинигэ таһаарыаҕын туһунан санаан да көрбөтөҕүн, онон Виктор Данилович этиитинэн, көҕүлээһининэн улахан үлэҕэ ылсыбытын туһунан эттэ. Алексей Алексеевич уонунан ахсааннаах кинигэтин уонна сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэлэргэ элбэх суруйууларын ааҕааччылар билэллэр, биһирииллэр.
Сиэн Мунду суруйбут бу  документальнай кинигэтигэр Исиидэр Бараахап Саха сирин судаарыстыбатын тутууга, норуот хаһаайыстыбатын, наука уонна култуура сайдыытыгар биллэр кылаата көрдөрүллүбүт. Бараахап өлбүтүн кэннэ,  репрессия сылларыгар кини аата уонунан сылларга дойду устуоруйатыттан сотуллубута, билигин даҕаны биллибэт чахчылар элбэхтэр. Онон,  Сиэн Мунду кинигэтэ Исиидэр Бараахап биографиятын арыйар маҥнайгы кинигэнэн буолла.

Кинигэ сүрэхтэниитигэр Историческай саалаҕа олус элбэх киһи муһунна. Кинилэр ортолоругар Исиидэр Бараахап төрөөбүт-үөскээбит дойдутун, Үөһээ Бүлүү улууһун дэлэгээссийэтэ, учуонайдар, дьокутааттар, суруналыыстар, суруйааччылар, кыраайы үөрэтээччилэр уо.д.а. бааллар. Тэрээһин Үөһээ Бүлүү улууһун «Ситим» ырыа бөлөҕө Бараахап туһунан ырыаны толоруутунан саҕаланна. Мустубут дьон бары Гиимин кэриэтэ буолбут ырыаны туран эрэ иһиттилэр. Манна даҕатан эттэххэ, Үөһээ Бүлүүлэр бу ырыа нууччалыы тылбааһын оҥорорго өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһу биллэрбиттэрэ.
Кинигэ сүрэхтэниитин иилэн-саҕалаан ыыппыт Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин  Исиидэр Бараахап төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, улууска 2023 сыл Исиидэр Бараахап сылынан биллэриллибитин, туох үлэ-хамнас ыытыллыахтааҕын билиһиннэрдэ.
СӨ баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы, үбүлүөйдээх дьаһаллары тэрийэр уонна ыытар өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Георгий Михайлов эҕэрдэ тылыгар саҥа таһаарыыны олус  баай уонна дириҥ ис хоһоонноох, киһи биир тыынынан ааҕар дьоһуннаах кинигэнэн сыаналаата. Кини Саха сирин уһулуччулаах уолугар ананар улахан тэрээһиннэртэн улахан мунньахтар олунньуга дойду тэбэр сүрэҕэр Москваҕа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сис бэрэстэбиитэлистибэтигэр, онтон кулун тутар 10 күнүгэр Дьокуускайга уонна Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллаллара, сайын үбүлүөйдээх ыһыахтар дойдутугар уонна Москубаҕа буолаллара былааннаналларын иһитиннэрдэ.
Георгий Михайлов үлэ бэтэрээнэ, Исиидэр Бараахап сиэн аймаҕа Леонид Ионович Бараховка өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылаатын уонна өр сыллаах үтүө суобастаах үлэтин иһин «Гражданскай килбиэн» бэлиэни туттарда.

Бараахап аатын үйэтитиигэ биир дьоһуннаах үлэнэн 100 сыл анараа өттүгэр тохсунньу 19 күнүгэр  Сэбиэттэр Бүтүн Саха Сиринээҕи бастакы сийиэстэрин кыттыылаахтара түспүт улахан хартыыналарын оҥоруу буолар. Онтон бүгүҥҥү тэрээһин биир кэрэ-бэлиэ түгэнинэн хартыына  аныгы ньыманан оҥоһуллубут үкчү дьүһүйүүтүн аҕалбыттара буолла. Хартыынаны айарга саҕыллыбыт санаа, дириҥ толкуй олоххо хайдах киирбитин туһунан бэйэтин көрүүтүн ааптар Федот Макаров кэпсээтэ.

Исиидэр Бараахап ону таһынан сахалыы алпаабыты бигэргэтиигэ, тиэрминнэри киллэриигэ, дьыала-куолу, докумуон саха тылынан эмиэ суруллуохтаахтарын, сахалыы тыллаах маҥнайгы «Кыым» хаһыат тахсыахтааҕын туруорсубута, үлэлэспитэ. Оччотооҕу дьыала-куолу докумуоннарын харайыы Исиидэр Бараахап тус хонтуруолунан саҕаламмыта.
Бүгүн бу саха тылын сайдыытыгар киллэрбит сүдү кылаатын, үлэтин элбэх киһи ахтан-санаан ааста, сырдатта.

Ил Түмэн наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, култуураҕа, маассабай иһитиннэрэр сириэстибэлэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева:
«2013 сыллаахха Исиидэр Бараахап 115 сылын бэлиэтээһин чэрчитинэн, бырабыыталыстыбаннай хамыыһыйа тэриллэн, онно үлэлээбиппин истиҥник саныыбын. Төрөөбүт дойдутугар Харбалаахха Исиидэр Бараахап аатынан Судаарыстыбаннас түмэлэ баар буолбута, Национальнай Архыып икки туомнаах улахан  кинигэни таһаарбыта, иитэр-үөрэтэр тэрилтэлэргэ научнай-бырактыычаскай кэмпириэнсийэлэр ыытыллыбыттара. Архыыпка билигин Исиидэр Бараахап элбэх докумуона, үлэтэ хараллан сытар, онон кэлэр өттүгэр өссө да кинигэлэр тахсыахтара, кини олоҕун, үлэтин чинчийээччилэр өссө да көстөн иһиэхтэрэ. Быйыл үбүлүөй чэрчитинэн, Харбалаахтааҕы Судаарыстыбаннас түмэл таас дьиэтин тутуута саҕаланыаҕа. Онон, биир дойдулаахтарбын эҕэрдэлиибин», -– диэн, биир дойдулааҕын үтүө аатын өрө тутарга кыра эрдэҕиттэн иитиллибитин туһунан кэпсээтэ, кинигэ ааптара Алексей Алексеевичка сис кэмитиэт Бочуотунай грамотатын туттарда.
Исиидэр Бараахап туһунан үөрэтиллэ илик архыып матырыйааллара билигин да олус элбэхтэрин уонна Национальнай архыып дьиэтигэр Исиидэр Бараахапка мемориальнай дуоска арыллара былааннарарын туһунан СӨ Национальнай Архыыбын дириэктэрин солбуйааччы Наталья Малышева иһитиннэрдэ.
ПроректорАян Николаевич  Нюкканов Арктикатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университетка Исиидэр Бараахап аатын иҥэриини 100% өйүүрүн туһунан эттэ.
Намнааҕы бибилэтиэкэ ситимин дириэктэрэ Майя Софронова «Максим Аммосов суолунан» бырайыак чэрчитинэн Арассыыйа архыыптарыгар үлэлээн, Максим Аммосовка матырыйааллары көрдүү сылдьан, Исиидэр Бараахапка сыһыаннаах матырыйааллары булбутун Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачиҥҥа үөрүүлээх быһыыга-майгыга туттарда. Бу саҥа булуллубут матырыйааллар Исиидэр Бараахап түмэлин өссө байытыахтара. Майя Романовна саҥа  булуллубут докумуоннар  Исиидэр Бараахап улахан суолталаах мунньахтарга чиҥ уонна оруннаах тыллааҕын, «бүтэһик тылы» кини этэрин арылыччы көрдөрөллөрүн  тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Исиидэр Бараахабы үйэтитиигэ ис санаатын ууран турар үлэлиир, Исиидэр Бараахап аатынан судаарыстыбаннас түмэлин салайааччыта, төрүттээччитэ Светлана Копыленко эмиэ биир дойдулаахтарын ааттарыттан эҕэрдэтин тириэртэ.
Бараахаптар аймахтарын аатыттан Людмила Барахова Исиидэр Бараахабы үйэтитии иһин Сиэн Мундуга махталын биллэрэн, анал бэлэҕин туттарда.

ххх

Кинигэ Аан тылыгар Ил Дархан Айсен Николаев бэлиэтээн эппитинии, Исиидэр Бараахап ураты дьылҕатынан, таһаарыылаах үлэтинэн Сахабыт сирэ, Арассыыйа сайдалларын  туһугар  биһигини инникитин да кынаттыы туруоҕа.

Мария ВАСИЛЬЕВА (СИА) түһэриилэрэ