Үөрэххэ туттарсыы эридьиэстэрэ

Үрдүк, орто үөрэх бүддьүөккэ миэстэлэригэр тутуу хампаанньата сүрүннээн түмүктэннэ. Онон чопчу да буолбатар, уопсай түмүгү таһаарыахха сөп. Эһиил туттарсааччылар тугу учуоттууллара, туохха болҕомто уураллара ирдэнэр?

Арассыыйаҕа

РФ билимин уонна үрдүк үөрэҕин миниистирэ Валерий Фальков соторутааҕыта 2025 сылга дойду университеттарыгар үөрэххэ тутар хампаанньа бастакы түмүгүн иһитиннэрдэ. Онно сигэннэххэ, сүрүн үөрэххэ ылыы түһүмэҕэр бүддьүөт миэстэтин 98,5% туолбут. Быйыл барыта 441 тыһ. 988 миэстэ көрүллүбүт, итинтэн сүрүн түһүмэххэ 435 тыһ. 186 киһи үөрэххэ киирбит. Быйылгы туттарсааччылар инженернэй-тиэхиньиичэскэй хайысхалары, педагогика, мэдиссиинэ исписээлинэстэрин сэҥээрбиттэр.

Дойду үрдүнэн үрдүк үөрэххэ туттарсааччы ахсаана быйыл элбээтэ диэн этэллэр. Холобур, РУДНҥа 200 тыһ. кэриҥэ сайабылыанньа киирбит. Аны кэлиҥҥи биэс сылга олимпиадаҕа кыайбыттар, миэстэлэспиттэр хото туттарсар буолбуттар. Онон тустаах үөрэх кыһатыгар 270 оҕо киирбит.

Арассыыйа хайа баҕарар үрдүк үөрэхтэригэр, ол иһигэр, эрэгийиэннэргэ сайабылыанньа биэрбит киһи ахсаана лаппа үрдээбит. Атын эрэгийиэннэртэн даҕаны туттарсааччы элбэх дэһэллэр.

Эрэгийиэннэр ортолоругар үөрэххэ туттарсааччытын ахсаанынан Свердловскай (59%), Челябинскай (11%) уонна Тюмень (7%) уобаластара инники күөҥҥэ сылдьаллар диэн суруйаллар. Туттарсааччы 95% быйыл сайабылыанньатын “Судаарыстыбаннай өҥө” порталынан ыыппыт.

Үрдүк үөрэх

СӨ үөрэҕин үлэһиттэрин атырдьах ыйынааҕы мунньаҕыгар этиллибит сыыппараларга олоҕурдахха, Саха сиринээҕи үрдүк үөрэхтэргэ бүддьүөттэн 5 тыһ. тахса миэстэ тыырыллыбыт: инженернэй дьыала, технология уонна тиэхиньиичэскэй билимнэргэ — 28,4%, үөрэх уонна педагогика билимнэригэр — 19,7%, тыа хаһаайыстыабатыгар уонна тыа хаһаайыстыбатын билимнэригэр — 11,3%, уопсастыба туһунан билимҥэ — 9,5%, гуманитарнай билимҥэ — 8,9%, доруобуйа харыстабылын уонна мэдиссиинэ билимигэр — 8,1%, математика уонна естественнэй билимнэргэ — 8%, ускуустуба уонна култуура хайысхатыгар — 5,9%.

Билиҥҥитэ үрдүк үөрэх бары таһымнарыгар 50 тыһ. тахса сайабылыанньа киирбит. Ордук элбэх сайабылыанньаны бу идэлэргэ биэрбиттэр: мэдиссиинэ, гуманитарнай үөрэх биирдиилээн хайысхаларыгар, инженернэй-тиэхиньиичэскэй хайысхаларга.

Күнүскү-кэтэхтэн, кэтэхтэн төлөбүрдээх үөрэхтэргэ докумуону тутуу салҕанар. Онон орто баал бүтэһиктээх сыыппаратын таһаарар билигин даҕаны эрдэ.

Быйылгы тутар хампаанньа сүрүн кыһалҕата үөрэххэ туттарсыы быраабылатын кытта сибээстээх диэн ыйаллар, чуолаан, үөрэххэ ылалларыгар сөбүлэҥи ыытыыга. Маны тэҥэ, “Работа в России” порталынан тус сыаллаах сөбүлэҥи түһэрсиигэ эмиэ уустуктар баалларын ыйаллар. Кырдьык, сорохтор урукку курдук сайабылыанньабытын ыыттыбыт да бүтэр дии саныыллар. Дьиҥэр, тэйиччиттэн докумуону тутууну кытта тиэхиньиичэскэй өттө уустугуран иһэр. Бу туһунан билиҥҥитэ оскуола барыта ыйан-кэрдэн биэрбэт. Онон оҕо, төрөппүт мунаахсыйар, бутуллар түгэнэ баар.

Орто үөрэх

Өрөспүүбүлүкэ орто анал үөрэхтэригэр 2025–2026 үөрэх дьылыгар 6 148 бүддьүөт миэстэтэ көрүллүбүтэ. Ордук элбэх сайабылыанньа бу хайысхаларга киирбит: доруобуйа харыстабыла — 4336, үөрэх уонна педагогика билимэ — 2596, тиэхиньикэ уонна суол тырааныспарын технологията — 2688, экэниэмикэ уонна салайыы — 2003, информатика — 1925.

Идэҕэ чугастааҕы биэс-уон сылынан төһө исписэлиис ирдэниэн сөбүн эрдэттэн суоттаан үөрэтэллэр. Бүддьүөт миэстэтин эмиэ онтон аттаран таһаараллар. Холобур, билигин юрист, буҕаалтыр идэлэригэр бүддьүөттэн миэстэ көрүллүбэтин тэҥэ, барыта төлөбүрдээхтэр. Ол аата, өрөспүүбүлүкэҕэ сөп буолар юрист, буҕаалтыр баар. “Ханна наадалаах идэлэргэ босхо миэстэни көрбөттөр” диэн төрөппүттэр төлөөн туран үөрэттэрэллэр.

Сороҕор бааллара хапсыбакка, ханна түбэһиэх сайабылыанньаларын биэрэллэр. Онон идэни таларга үлэ ырыынагар аны үс-биэс сылынан ханнык идэлээх дьон ирдэниэхтэрин үөрэтэн көрөр, сэмээр ыйыталаһар мэһэйдээбэт. Холобур, миэдик, педагог идэтин талбыттар хаһан даҕаны үлэтэ суох хаалбаттара чахчы.

Сабаҕалааһын быһыытынан, 2022–2028 сылларга 58 тыһ. кэриҥэ орто анал идэлээх үлэһит ирдэниэҕэ диэн этэллэр. Итинтэн 47% квалификациялаах оробуочай, 52% орто идэлээх исписэлиис.

Аны идэни талыыны кытта үлэ булуу быһаччы сибээстээҕин быһыытынан, быйыл үөрэхтэрин бүтэрбиттэр үлэнэн төһө хааччыллыбыттарын көрүөххэ. Ол курдук, 53% үлэҕэ киирбит, итинтэн бэйэтин идэтинэн, исписээлинэһинэн 37%. Бу ааспыт сыллары кытта тэҥнээтэххэ үрдүк диэн этэллэр. 11% салгыы үөрэнэр былааннаах, 9% аармыйаҕа ыҥырыллыбыт, 1% оҕотун көрөр, 1% бэйэ дьыалатын тэриммит.

Күн бүгүн үөрэҕи бүтэрээччилэр бырамыысыланнас салаатыгар үлэҕэ киириилэрэ үрдүк диэн этэллэр. Ол үлэ ырыынагар оробуочай идэлэр ирдэнэллэрин туоһулуур.

Тус санаа

Аан дойдуга дьаҥ туран, бэрт кылгас кэм иһигэр үөрэх кыһалара докумуону тэйиччиттэн тутууга көспүттэрэ. Дьиҥэр, билигин интэриниэт ханна баҕарар баар. Онон үөрэх эбии тургутуута суох түгэнигэр, оҕо үрэх баһыгар да сытан, айаныгар өрө-таҥнары харчы бараабакка, бэрт түгэнник сайабылыанньатын биэрэн, үөрэххэ киирэн хаалар. Ол эрээри, бу биир итэҕэстээх. Үрдүк үөрэхтэр саайтарыгар ким төһө сайабылыанньаны биэрбитин, быһа холуйан хаһыс миэстэҕэ туралларын көрөн аттарыналлар, суоттаналлар. Оттон орто үөрэххэ оннук буолбатах, ууга тааһы бырахпыттыы сүтүү. Социальнай ситимҥэ бөлөхтөөҕүм быһыытынан, төрөппүттэр сарсыарда 7 чаастан суруйсан баралларын, эрэйдэнэллэрин көрө-көрө ааранан бэйэм оҕом үөрэххэ туттарсар курдук ууга-хаарга киирэн ылабын. Онон орто үөрэхтэр эриэйтини, саатар, нэдиэлэҕэ биирдэ саайтарыгар таһааран иһэллэрэ буоллар бэрт этэ диэн төрөппүттэр кэлин элбэхтик туруорсар буоллулар.

Иккиһинэн, сорох үөрэхтэр саайтарын булан ылар уустук. Урукку, үлэлээбэт саайтар олус элбэхтэр. Аны булан ылан баран эн ирдииргин ол ииччэх-бааччах иһиттэн быһааран ылар биир кыһалҕа. Онон оҕо көрдө да тута өйдүүрүн курдук буоллар диэн санаалаахтар.

Үсүһүнэн, эһиилгиттэн орто үөрэххэ толкуйданан киирэр наада. Быйылгы сылга диэри орто үөрэх кэнниттэн үрдүк үөрэххэ биир кэлим эксээмэнинэн эбэтэр дьупулуомунан үрдүк үөрэх бэйэтин эксэмээннэрин туттаран киириэххэ сөп этэ. Эһиилгиттэн үрдүк үөрэххэ орто үөрэхтэн атын хайысхаҕа туттарсар дьонтон биир кэлим эксээмэн түмүгүн булгуччу ирдиир буолуохтара. Холобур, буҕаалтыр идэтигэр үөрэнэн баран салгыы үрдүк үөрэххэ учуутал дуу, инженер дуу идэтигэр туттарсыаххын баҕардаххына: “Бар, биир кэлим эксээмэни туттаран баран кэлээр”, — диэхтэрэ. Аны иккис орто үөрэх төлөбүрдээҕин бэйэҕит да билэн эрдэххит. Онон үрдүк үөрэхтээх дьон аҕыйыыр уонна үөрэх эрэ буоллун диэн үөрэнии суох буолар чинчилээх. Ол да иһин оскуолаларга хайысханан үөрэтии, анал кылаастары аһыы күүскэ киирэн эрэр.

Акулина, үс оҕо ийэтэ:

— Быйыл икки улахаммыт оскуоланы бүтэрэн, үөрэххэ туттарыста. Хата, киирдилэр. Орто үөрэх түмүгэ олус хойут биллэр эбит. Бүтэһиккэ диэри бүргэс үрдүгэр олордубут. Аны биир кэмҥэ биллэр буолан, халбархай соҕус эбит. Киирбэккэ хааллахха, үчүгэй үөрэхтэртэн матар куттала.

Уопсайга ылыах курдуктар. Баҕар, ким эрэ уопсайга ылбыттарыгар сөп буолбакка, өссө өрө барар диэҕэ эрээри, сорох уопсайдарга хойут киллэрэллэр эбит. Билигин икки оҕобун ханна олордон эрэбин диэн толкуйга түһэ сылдьабын.

Елена, икки оҕо ийэтэ:

— Улахан оҕом быйыл оскуоланы бүтэрэн, аныгы кэмҥэ үөрэххэ туттарсыы хайдаҕын дьэ, бэйэбинэн биллим. Быраабылатын биллэххэ бэрт эбит. Куораттан чугас улууска олорор уонна туох даҕаны чэпчэтиигэ хапсыбат буолан, син биир уопсайга киирэрбит саарбах. Онон олорор сир көрдөнөбүт да, биир хостоох кыбартыыраны кырата 35–40 тыһ. солк. арыандалыыллар эбит. Хайа да хамнас уйуо суох. Ол иһин кимниин эмэ кыттыһаары дьукаах көрдөнөбүт.