Үөрүү, дьол гормоннара

Киһи тыыннаах хааларын, аһыырга, утуйарга, төрүүргэ-ууһуурга, үөрдүһэргэ баҕатын көбүтэр нейрохимическэй бэссэстибэлэр буолаллар. Гормоннар биһиги настарыанньабытын эрэ буолбакка, организм үлэтин барытын салайаллар. Онон гормоннартан улахан тутулуктаахпыт.

Гормон диэн грек тылыттан “дьайыыга көҕүлүүр” диэн тылбаастанар. Бу мэйии ыраах сытар уорганнары, организмы салайар биир ньымата.

Оттон биһиги санаабытын көтөҕөр, дьол, үөрүү иэйиилэрин бэлэхтиир сорох гормоннарбыт элбииллэригэр көмөлөһөр кыахтаах эбиппит. Ол эрээри, аһара элбииллэрэ эмиэ куһаҕан, ол иһин киһи кэмиттэн кэмигэр өй, эт-хаан үлэтиттэн сынньаныахтаах, аралдьыйыахтаах.

Эндорфин — өрө көтөҕүллүү

Оҥоһуллар уоргана — гипофиз (мэйиигэ баар), бүөр үрдүнээҕи быччархай, ноор.

Эндорфин ыарыыны мүлүрүтэр, истириэстэн түргэнник тахсарга, бааһы оһордорго көмөлөһөр, хаан баттааһынын түһэрэр, настарыанньаны көтөҕөр.

Ыра санааны толордоххо эбэтэр күүскэ эрчилиннэххэ, “эйфория” үөскүүр. Өрө көтөҕүллүү, үөрүү иэйиитэ үөскээтэҕинэ — ол аата эндорфин элбээбит. Успуордунан күүскэ эрчиллэн, эндорфины ылаллар.

Эндорфины бэйэбит элбэтиэхпитин сөп. Күлүү, кэмиэдьийэни көрүү, эт-хаан эрчиллиитэ, күннээх, сырдык кэмҥэ күүлэйдээһин, хара сакалаат, медитация, айар үлэ — бу барыта эндорфин үөскүүрүгэр көмөлөөх.

Тапталлааххын кытта куустустаххына, уурастаххына, күллэххинэ-үөрдэххинэ, бэл, бииргэ ытастаххына үөскүүр, соччонон бэйэ-бэйэҕитин кытта сибээскит бөҕөргөөн иһэр.

Арыгы уонна наркотик, сорох олоҕурбут ыарыылар эндорфин үөскүүрүн харгыстыыллар.

Дофамин — сыалы ситиһии

Мэйиигэ, бүөргэ, бүөр үрдүнээҕи быччархайга, оһоҕоско оҥоһуллар. Дофамин нейромедиатор диэн буолар, ол эбэтэр, нейроннарга ньиэрбэ импульсун ыытар. Хаан баттааһынын үрдэтэр, сүрэх тэбиитин түргэтэтэр, хааны кислородунан байытар.

Туох эрэ дьайыыны оҥорон, харгыһы туораан ситиһэргэ, хамсанарга көҕүлүүр. “Наҕараадаҕын”, үлэҥ түмүгүн көрдөххүнэ, хайҕаннаххына, тута күүс-уох эбиллэ түһэр. Ол аата дофамин үөскүүр. Айар дьоҕуру арыйарга, сыалы туруорунарга, дуоһуйууну ыларга, сылаас сыһыаны олохтуурга көмөлөһөр.

Кими эрэ таптаан эрэйдэннэххинэ, утуйар ууҥ көттөҕүнэ — ол аата, дофамин элбээбит. Маны тэҥэ, ыарыыттан, кутталтан “шок” буоллаҕына, эмиэ эмискэ эбиллэр. Оттон тиийбэт буоллаҕына, киһи олус элбэҕи аһыыр эбит. Интэриниэккэ хатанан олорор, түргэн дофамины ыла сатыыр.

Интэриниэккэ түргэн-түргэнник элэҥниир хартыыҥкалар, кылгас роликтар мэйии дофамины оҥорор чааһыгар дьайаллар, ол иһин киһи түргэн дофамины ылаары, онтон тутулуктаах буолан хаалар. Куһаҕана диэн, маннык түргэнник ыларга үөрэммит киһи дьиҥнээх дофамины ылара уустугурар. Онон тугу эрэ ситиһэргэ, дьулуһарга баҕарбат, туохха да наадыйбат буолан хаалар. Ордук оҕолорго бу сэрэхтээх.

Үлэ түмүгүн көрүү, былаан оҥостон, сыалы ситиһии, кыра кыайыылары бырааһынньыктааһын, таптаһыы, сөбүлүүр муусуканы истии, үҥкүү, күлүү, сөбүлүүр дьарык, сөбүлүүр ас, утуйар уу эрэсиимин тутуһуу — бу барыта дофамины элбэтэр.

Дофамин тиийбэтэҕинэ — олоххо интэриэс сүтэр, киһи санаата түһэр, тууйуллар. Наһаа элбэх саахардаах минньигэс, сыалаах-арыылаах бүлүүдэлэр, наркотик — дофамин оҥоһулларын харгыстыыллар.

Серотонин — үөрүү, дьол

Мэйиигэ (5%), оһоҕоско (80–90%) оҥоһуллар. Дьэ, дьикти дии — үөрүүбүт, дьолбут хиимийэтэ оһоҕоско оҥоһуллан тахсара?

Хааҥҥа серотонин элбээтэҕинэ, настарыанньа биллэ көтөҕүллэр, дьоллоох, бигэ тирэхтээх курдук сананаҕын. Оһоҕоско ас салгыы хамсыырыгар, дьахтар төрүүрүгэр киэлитэ түллэригэр, ыарыыны мүлүрүтэргэ көмөлөөх. Дьон убаастабылын ыллахха, серотонин эбиллэр.

Серотонин оҥоһулларын туһугар триптофан диэн бэссэстибэ баар буолуохтаах. Бу аминокислота аһы кытта эрэ киирэр. Ол кэнниттэн оһоҕоско серотонин оҥоһуллар эбит. Маны тэҥэ, Д битэмиин триптофан серотониҥҥа кубулуйарыгар көмөлөһөр, ол иһин күҥҥэ сылдьыы настарыанньаны көтөҕөр.

Үүт ас, финик, инжир, слива, хара сакалаат, помидор, эт, сымыыт, эриэхэ, банаан — бу трипофанынан баай бородуукталар. Магнийдаах бородуукталар (күөх өҥнөөх оҕуруот аһа, эриэхэ, бүтүн бурдуктан аһылык) эмиэ туһалаахтар. Күҥҥэ сылдьыы, медитация, эт-хаан эрчиллиилэрэ, магнийдаах ваннаҕа сытан уоскуйуу, үчүгэйдик утуйуу, олохтон дуоһуйуу — серотонины элбэтэр.

Серотонин тиийбэт буоллаҕына, киһи утуйбат буолар, санаата түһэр, ыксыыр-ыгылыйар, төрүөтэ суох куттанар, о. д.а. Арыгы уонна кофеин серотонин үөскүүрүн харгыстыыллар.

Окситоцин — истиҥ, нарын сыһыан

Гипоталамуска, гипофизка (мэйиигэ баар) оҥоһуллар. Үксүгэр куустуһуу, имэрийсии, сыллаһыы кэмигэр үөскүүр.

Окситоцин тапталы, истиҥ сыһыаны, бэйэ-бэйэҕэ эрэнсиини үөскэтэр. Ийэ төрөөтөҕүнэ, бу гормон элбиир, оҕотугар таптала күүһүрэр, үүтэ эбиллэр. Дьиэ кыылларын имэрийдэххэ, кинилэр тапталларын биллэххэ эмиэ үөскүүр. Үчүгэйдик утуйарга көмөлөһөр.

Кэлэктиипкэ бэйэ-бэйэҕэ эрэнсии, үтүө сыһыан баар буоллаҕына — бу дьоҥҥо окситоцин элбэх, маннык кэлэктииптэн киһи барыан баҕарбат. Психологтарга “окситоциновый коллектив” диэн тиэрмин баар. Оттон киһиэхэ окситоцин аҕыйах буоллаҕына, соҕотохсуйар, чуҥкуйар, санаата түһэр. Арыгы, санаа түһүүтэ, дьоно, доҕоттору кытта сыһыаҥҥа кыһалҕалар окситоцины аҕыйаталлар.

Таптыыр киһигин кытта куустуһуу, имэрийсии, уураһыы, таптаһыы, массаас, киһиэхэ туох эрэ үчүгэйи оҥоруу уонна оннугу кэтэһии, бэйэ-бэйэҕэ эрэнсии, кыра оҕолору уонна дьиэ кыылларын ымманыйыы — окситоцины элбэтэр.

Ол эрээри, наһаа элбэх окситоцин үөскээтэҕинэ, таптыыр киһигиттэн тутулуктаах буолан хаалар эбиккин.

Сүмэлээх сүбэлэр:

• 7–8 чаас утуйан, үлэттэн сынньаныҥ;
• Эт-хаан эрчиллиилэрин оҥоруҥ, успуорт саҥа көрүҥүн боруобалааҥ;
• Таһырдьа, күҥҥэ сылдьыҥ, элбэхтик күүлэйдээҥ;
• Таптыыр-таптатар киһилээх буолуҥ;
• Саҥа дьарыгы арыйыҥ, үөрэниҥ, олоххо интэриэстээх буолуҥ;
• Аскытын көрүнүҥ: элбэх саахардаах уонна бурдук аһы аҕыйатыҥ, триптофаннаах бородуукталары, оҕуруот аһын сиэҥ;
• Сөбүлүүр дьарыктаах буолуҥ;
• Чугас дьоҥҥутун кытта алтыһарга бириэмэтэ анааҥ;
• Медитация, массаас, йога көмөтүнэн сынньанарга, уоскуйарга үөрэниҥ.