Ыһыах диэн тугуй?

Ханнык баҕарар өйдөбүл кэм-кэрдии сабыдыалынан уларыйар-тэлэрийэр, сайдар, сороҕор кэхтэр. Кэлин ыһыах сүрүн толорор аналыттан туораан, бырааһынньыкка, көргө-нарга кубулуйда диэн бэлиэтииллэрэ оруннаах. Ыһыах диэн тугуй?

Былыргы ыһыахтар

Билигин “ыһыах биирдэ эрэ буолуохтаах, уһун сайыны быһа ыһыахтаан тахсаллар” диэн этэр дьон бааллар. Кырдьык, кэм-кэрдии хаамыытынан ити уларыйыан сөп буолуо. Ол эрээри, төһө да кэм уларыйбытын иһин, төһө кыалларынан былыргыга чугаһата, төрүт аналын толорорго дьулуһуохтаахпыт буолуо. Сорох кинигэлэргэ сурулларынан, анаан-минээн үөрэтээччилэр бэлиэтииллэринэн, ыһыах сааскыттан, биэ төрөөтүн, кымыс оҥоһуллар буолаатын кытта ыһыллар уонна күһүн түмүктэнэр эбит.

Аны ыһыаҕы оҥорботтор, тэрийбэттэр — ыһаллар диэн этэллэр. Ол эбэтэр “ыс” диэн тылтан тахсарын чорботон ыйаллар. Ким ыһар? Тугу ыһар? Тоҕо ыһар?

“Былыр ыһыах ойууна, айыы ойууна, биитэр үрүҥ ойуун диэн туспа алгысчыт киһи баар буолара үһү” диэн фольклорист И. Г. Березкин суруйар.

Ыһыах булгуччу алгыһынан саҕаланара үһү, маны Айыы Ойууна (Үрүҥ ойуун) аһар эбит. “Дүҥүрэ суох маҥан сиэлинэн далбаатанан алгыыр. Кини ханнык да хааннаах бэлэҕи-туһаҕы туттубат, ол оннугар үрүҥ аһынан айыылары аһатар-сиэтэр. Үрүҥ ойуун 18‑с үйэ бүтүүтүттэн ыла, сахалар христианскай итэҕэли ылыныыларыттан сибээстээн, улам сүтэн испит. Кини оннугар ыһыаҕы “ыралаах тыллаах, ырыаһыт идэлээх ытык кырдьаҕас” алҕаан аһар буолбут” диэн Н. Е. Саввинов суруйар уонна өссө былыргы ыһыах аһыллыытын дьиэҕэ ыыталлара, өһүө бастарыгар хатыҥ күөх лабаатын анньыталыыллара, дьиэҕэ саҥа охсуллубут оту тэлгэтэллэрэ үһү диэн эбэн биэрэр.

Былыр Айыы ойууннара ыһыаҕы аһалларын М. П. Прокопьева “Сиэр-туом тойуга” кинигэтигэр эмиэ суруйар. “Былыргы ыһыахха Айыы ойууннара, аар кырдьаҕастар айыыларга, иччилэргэ туһаайан алгыс этэллэр. Алгысчыт чороонноох кымыһы тутан туран алгыс тыл этэр. Бүтүүтүгэр үс төгүл “уруй” диир. Баар дьон кымыстарын иккилиитэ сыпсырыйан иһэллэр. Алгысчыт сир-дойду иччититтэн, Күрүө Дьөһөгөйтөн, Эдьэн Иэйэхсит эдьиийдэриттэн дьол-соргу тосхойорун туһугар көрдөһөр-ааттаһар. Кымыһын үөһээ ыһан күдээритэр. Түөрэх кэбиһэр. Ол кэнниттэн бары тахсан, оонньуу-көр саҕаланар” диэн этиллэр.

Онон, ыһыах диэн көннөрү көр-нар, нэдиэлэни быһа ыытыллар бырааһынньык буолбатах, күөххэ, уйгуга-быйаҥҥа үктэммиччэ, кыстыгы этэҥҥэ тахсыбычча (бу былыргы дьоҥҥо туохтааҕар да суолталаах) Үрдүк, Сырдык Айыыларга сүгүрүйэн, көрдөһөн-ааттаһан ыһыах ыһаллар. Ол аата, сиэри-туому толороллор. Ыһыах халлаан сырдаабытын, күн муҥутаан уһаабыт кэмигэр, бэс ыйын 22 күнүгэр, буолар, кыһын, хараҥа, тымныы кэмҥэ тохтуур. Күһүҥҥү ыһыах балаҕан ыйыгар ыһылларын ыйаллар.

Түһүлгэ

Ыһыах ыһыллар сирин мындыр, чинчиһит киһи ыйан биэрэрин, маныаха үс суол тутуһулларын К. Д. Уткин суруйан турар. “Бастакытынан хайаан даҕаны көнө хонуулаах ыраас кырдал баар буолуохтаах. Иккиһинэн, чугас ойуур саҕата кэриилии кэккэлиэхтээх. Үсүһүнэн, күлэ олорор күөл чугаһыгар төрүттэниэх тустаах”, — диэн быһаарар.

Бастаан түһүлгэҕэ уһаайаҕы туруораллар эбит. “Үөл тиити хатырыгын сулуйан баран, икки, үс эбэтэр түөрт баҕананы быһан ылан, үөһээ өттүлэриттэн биирдии сиринэн чүүччүнэн үүттүүллэрэ. Ол кэнниттэн баҕаналарын, иин хаһан, туруортаан баран, үүттэрин устун сул мастары угаллара. Бу туорай маска ыһыах буолар күнүгэр толору кымыстаах сири иһиттэри таҥалай ойуулаах хаптаҕай кыл быаларынан ыйыыллара. Уһаайах туорай маһын үрдүгэ биир саһаан кэриҥэ буолара”, — уһаайах диэн тугун, хайдах оҥоһулларын үтүөлээх учуутал Н. Е. Саввинов чопчулуур.

Итиэннэ салгыы уһаайах илин өттүгэр сэргэлэри туруораллара диэн ыйар. “Былыргы улахан баайдар үс сэргэни кэккэлэччи туруораллара үһү. Олортон саамай улаханнара — тоҕус томторҕолоох тоҕус эрбэхтээх аар баҕах сэргэ. Ыһыах барар кэмигэр аар баҕахха саамай улахан кырдьаҕас атыыры, орто сэргэҕэ — бастыҥ биэни, үһүс сэргэҕэ аты баайаллара.

Ыһыах буолуон биир хонук иннинэ түһүлгэлэргэ чэчири — күөх сэбирдэхтээх хахыйахтары анньаллара. Ол хахыйахтар ыккардыларыгар эриэн ситии быаны тардан баран, араас өҥнөөх тэрэпиискэлэри баайталаан кэбиһэллэрэ, ону салама диэн ааттыыллара. Уһаайах таһыгар маҥан сылгы тириитэ сөрүөҕэ кымыс иһиттэрин кэккэлэччи туруортууллара. Ол иһиттэр тастарыгар туспа турар таҥалайдыы ойуулан тигиллибит талах курдук далбар чабычахха кымыс саамай үрдүн кутан толороллоро. Чабычах иһигэр сэттэ сиринэн маҥан сиэл баайан киэргэтиллибит айыыларга анаан кымыс ыһар эбир хамыйаҕы угаллара” диэн Н. Е. Саввинов “Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара” кинигэтигэр суруйар.

Ыһыахха туттуллар тэрил, мал-сал олус сиэдэрэй буолар диэн этэллэр. Түһүлгэ ортотугар саһаан үрдүктээх сэргэлэри туруораллар, чэчир анньаллар.

“Томторук арааһын, таҥас сыыһын, кус кынатын ситиигэ тиһэн салама ыйыыллар. Түһүлгэ илин өттүгэр аар баҕах туруораллар. Онно ытык сылгы баайыллар. Саахымат олбоххо чороон, матаарчах, о. д.а. иһити-хомуоһу уураллар”, — диэн М. П. Прокопьева бэлиэтиир.

Ыһыах сиэрэ

Дабыл “Ыйдарынан туомнар” кинигэтигэр ыһыах туһунан бу курдук суруйар: “Ыһыах былыргыттан анал сиэрдээх. Ол хайаан да тутуһуллар.

Ыһыах кэмигэр ыттары мээнэ ыыппаттар, тэлгэһэ иһигэр баайан сытыараллар. Түһүлгэҕэ киириэ суохтаахтар.

Киибэскэ (похорона) сылдыбыттар ыһыаҕы аһыыга кыттыбаттар. Кир-дьай сыстыбыт киһитэ алгыһы эппэт, алгыһынан санаатын тиэрдибэт. Ыһыах кымыһыттан иһэрэ көҥүллэммэт. Бастакы сааскы этиҥ этиэр диэри чорооҥҥо чугаһыа суохтаах.

Ыһыах сэргэтин күнү батыһа эргийиллиэхтээх. Саламаны, чэчири алдьатар, киртитэр — аньыы. Сиэрэ суох быһыы.

Ыһыах кымыһын чорооҥҥо толору куталлар. Быһаҕас буоллаҕына, толорон иһиллиэхтээх.

Оһуокайга мааны эрэ таҥастаах киһи сылдьар. Бу Айыыларга, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктабыл бэлиэтэ”.

Ыһыах аһа-үөлэ

Ыһыах бастыҥ аһа — кымыс. Онтон атын мааны ас астаммытын туһунан киэҥник сырдатыллыбат. Ол да иһин ыһыахха кымыс араас иһитин дэлэйдик туттан эрдэхтэрэ: чороон айах, үс атахтаах чороон, балхах чороон, бэлкэй чороон… Кымыһы элбэх киһи кэритэ сылдьан иһэригэр кэриэн айах туһаныллара. Алгыс кэнниттэн кымыһы иһии туһунан киэҥник суруллар. Ол да буоллар, сайынын үүт дэлэйэн, сүрүннээн үрүҥ ас элбэҕин туһунан бэлиэтээн ааһаллар: хайах, суорат, көбүөр, тар, иэдьэгэй, саламаат. Ыһыахха улахан куһуогунан эт буһаран маска үөлэн, кымыһы кытта бочуоттаах ыалдьыттарга биэрэллэрэ диэн ыйыллар.

Салгыы икки араас убаһа тириитинэн бүрүммүт бөҕөстөрү түһүлгэҕэ киллэрэн күрэхтэһиннэрэллэрэ. “Это называлось состязанием за молочную пищу. При этом определялось угощение (кумыс с маслом) для победителя, которым должен был стать непременно сын айыы (лето)” диэн суруйаллар. Мантан да атын күрэхтэһиилэргэ бастаабыттарга мүһэ туттараллара. Аныгы курдук сандалы хотойорунан ас суоҕа биллэр. Ол оннугар сүрүн болҕомтону алгыска, сиэри-туому толорууга уураллара.