Ыһыах таҥаһа:  саҥа сүүрээннэр

Кэнники кэмҥэ ыһыахха дьон үксэ сахалыы таҥнар буолла. Ону ааһан, көннөрү халадаай, ырбаахы эрэ кэппэккэ, атах таҥаһыгар, киэргэлигэр, сонугар тиийэ барытын толкуйдаан, эрдэттэн уобарас айан таһаараллар.

Иистэнньэҥнэр сыл аҥаарын инниттэн сакааһынан көмүллэллэр. Саҥаттан саҥа быһыылаах-таһаалаах, киэргэллээх, аныгылыы истииллээх таҥастары сэргэ, былыргылыы истииллээх таҥаһы эмиэ сэргээн кэтэр буоллулар.

Дьэ, быйылгы ыһыахха саха таҥаһыгар туох саҥа сүүрээннэр баалларый?

Суһуох симэҕэ

Бу былыргылыы киэргэли үтүгүннэрэн оҥоруу буолар. Суһуохха олус үчүгэйдик көстөр, бырааһынньыктыы көрүҥү биэрэр, саха кыыһын уратытын бэлиэтиир. Аллараа өттүнэн чуораанчыктардаах, ол тыаһа куһаҕан тыыны кыйдыыр суолталаах. Сайыннараннар, киэпкэҕэ, сэлээппэҕэ кытта иилэр буоллулар.

Өттүк симэҕэ

Хаһыс да сылын сөбүлээн кэтэллэр. Өттүк симэҕэ ханнык баҕарар таҥаһы киэргэтэр, сахалыы тыынныыр. Сүрүннээн сукунаттан тигэллэр, тимир, оҕуруо, быысапка киэргэллээх, араас көрүҥнээх буолар.

Алтан, боруонса, латунь киэргэллэр

Бу былыргылыыны үтүгүннэрэн оҥоһуллубут киэргэллэри сөбүлээн кэтэр буоллулар. Манна кылдьыы, сүрэх, харыйа ытарҕа, туораах ытарҕа, о. д.а. урут тарҕана илик көрүҥнэр бааллар. Сыаната да, үрүҥ көмүскэ тэҥнээтэххэ, удамыр соҕус. Анаан уһанар тэрилтэлэр баар буоллулар.

Быаттан илин кэбиһэр, топ

Макраме истиилинэн өрүллүбүт илин кэбиһэри, кэрсиэт курдук топ маайканы, бэргэһэни кэтэр буоллулар. Бу ураты истииллээх таҥаска барсар. Уратытык көстүөн баҕалаах кыргыттар кэтэллэр.

Оҕуруоттан аннах

Былыр кийиит кыыс сирэйин сабар аннаҕы тирииттэн тигэллэрэ. Аныгы муодунай кыргыттар сирэйи сабар аннаҕы оҕуруоттан оҥостор буоллулар. Бу илиҥҥи норуоттар дьахталларын сирэйдэрин саптар хиджабтарыгар маарынныыр.

Таҥас, киэргэл сыаната

Сахалыы таҥаһы тиктэрэргэ, толору кэмпилиэги тэринэргэ аҕыйаҕа суох үп ирдэнэр. Дьиэ кэргэни толору таҥыннарарга дьэ, үгүөрү үп баранар буолуохтаах.

Онон, судургу соҕус эрээри, сөбүгэр сыаналаах таҥаһы атыыластахха, төһө үп барарый уонна сиэдэрэй көстүүмү тиктэрии, сир симэҕинии симэнии төһө буолар эбитий?

Халадаай — 8–15 тыһыынча солкуобай.

Кэһиэччик — 6–8 тыһыынча солкуобай.

Соппуоска — 5–8 тыһыынча солкуобай.

Кыл сэлээппэ — 10–15 тыһыынча солкуобай.

Илин кэбиһэр (тимир) — 3–5 тыһыынча солкуобай.

Бастыҥа (тимир) — 1–2 тыһыынча солкуобай.

Илин кэбиһэр (боруонса) — 15–40 тыһыынча солкуобай.

Оҕуруо кэмпилиэк — 10–20 тыһыынча солкуобай.

Күнтэн хаххаланар баайыы зонтик — 2–4 тыһыынча солкуобай.

Суһуох симэҕэ — 1,5–3 тыһыынча солкуобай.

Оҕо халадаай ырбаахыта — 2–4 тыһыынча солкуобай.

Түмүк: харчы кырыымчык соҕус буоллаҕына, кэрэ аҥаар 15–30 тыһыынча солкуобайга сахалыы таҥныан-симэниэн сөп эбит.

Куруһуба кэһиэччик

Маннык кэһиэччик арыый судургутук тигиллэр эрээри, олус кыраһыабайдык көстөр. Онон хаһы да тиктэрэн, өҥүн уларыта сырыттахха, биир халадаайдаах сылдьан, саҥаттан саҥа таҥастаах курдук көстөҕүн.

Муодунай өҥ — “оливковай”

Быйыл модельердарга “оливковай”, “муох курдук өҥ”, от күөҕэ өҥ ордук муодунай эбит. Маны тэҥэ, кэрэ аҥаардар халлаан күөҕэ, бордовай, тэтэркэй өҥнөрү талаллар.

Сыаналаах таҥас

Парча, ньылыбырас солко, чэпчэки фатин, килэбэчийэр тафта, тусса, куруһуба, лүөн — бу сыаналаах таҥастартан тигиллибит көстүүм тута уратытык көстөр. Кэнники кэмҥэ натуральнай, тыынар таҥаһы талаллар.

Бохо истиил

Хаһыс да сылын саха-бохо истиил муодаттан хаалбат. Дьэрэкээн өҥнөөх, ойуулаах, хас да хос хаттыгастаах, бытырыыстаах, киэҥ-куоҥ таҥаһы көҥүл тыыннаах, атын көрүүлээх кыргыттар талаллар. Киэргэллэрэ да истиилгэ сөп түбэһэр буолуохтаах — мастан, быаттан, оҕуруоттан, тирииттэн оҥороллор.

Хатыламмат ураты таҥас 500 тыһ. тиийэр

Модельердар, иистэнньэҥнэр тигэр сыаналара ыарахан соҕус буолар. Аҥаардас тиктэрии — 10–30 тыһыынча солкуобайга тэҥнэһэр. Сыанаҕа кэтиллэр, тус киһиэхэ анаан тигиллэр, уратытык айыллар, ханна да хатыламмат таҥас сыаната 100 тыһыынча солкуобайтан 500 тыһыынча солкуобайга тиийиэн сөп.

Үрүҥ көмүс илин кэбиһэр — кээмэйиттэн, ыйааһыныттан көрөн, 50–150 тыһыынча солкуобай.

Үрүҥ көмүстэн бастыҥа — 50–100 тыһыынча солкуобай.

Үрүҥ көмүстэн бөҕөх — 50–80 тыһыынча солкуобай.

Халадаай устуоруйата

Былыр сахалар сарыы, тирии таҥастаахтара. Куппай сон, сыалыйа, сутуруо, уо. д.а. — айанныырга, акка олорорго табыгастаах таҥас этэ. Нуучча хаһаактара кэлбиттэрин, миэтэрэлээх таҥас баар буолбутун кэннэ, халадаай ырбаахыны көрөн, үтүктүбүттэрэ. Учуонайдар халадаай, кэһиэччик, хомуһуол сон XVII үйэ иккис аҥаарыгар баар буолбуттара дииллэр.

Халадаай — Сибиир норуоттарыгар тарҕаммыт таҥас. Алтаайдар, бүрээттэр, Уралга, Арассыыйа соҕуруу өттүгэр олорор хаһаак дьахталлара сөбүлээн кэтэллэрэ, “холодайка” диэн ааттыыллара.

Сахалар бэйэлэрин тигэр үгэстэригэр олоҕуран, халадаайы уларытан биэрбиттэрэ — бастаан байбарата, түөһүн диэки туспа киллэһигэ суоҕа. Түөһүнэн уонна көхсүнэн иҥээһиннээх (складка), биир улахан чаастан быһаллар. Тириини имитэн таҥастыырдааҕар, тигэргэ быдан судургу, кэтэ сылдьарга чэпчэкитэ, киртийдэҕинэ, сууйуллара түргэнэ — ол иһин халадаай ырбаахыны сөбүлээтэхтэрэ.

Күннээҕи олоххо сүрүннээн даба диэн таҥастан тигэллэрэ, бу имиллибэт, бөҕө таҥас этэ, өр кэтиллэрэ. Эр дьоҥҥо эмиэ халадаай курдук эрээри, кылгас ырбаахыны тигэллэрэ.

XIX үйэ бүтүүтүгэр, XX үйэ саҥатыгар халадаайы, кэһиэччиги тигэргэ таҥас арааһа элбээбитэ, баайдар кыргыттара көстүүмнэригэр куруһубаны, оҕуруону киллэрэр, сэлээппэни, бэрчээккини кэтэр буолбуттара.

“Бастыҥаны эдэр кыргыттар кэтэллэрэ”

Анатолий Саввинов, Гуманитарнай чинчийии, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар кыһалҕаларын институтун ыстаарсай научнай үлэһитэ:

— Былыр бастыҥаны тирииттэн уонна таҥастан тигэллэрэ. Оҕуруонан, эбэтэр, солко сабынан быысыбайдаан киэргэтэллэрэ. Былыр тимиртэн бастыҥаны оҥорбот этилэр, ити аныгы көстүү буолар.

Археологическай хаһыыларга бастыҥа сэдэхтик көстөр, онон хайаан да баар буолуохтааҕа диир уустук. Бастыҥаны сүрүннээн эдэр кыргыттар кэтэллэрэ, эрдээх дьахталлар баттахтарын көрдөрбөт этилэр, куруук былааттаах, эбэтэр, чараас бэргэһэлээх сылдьаллара. Бастыҥаны өссө дьабака бэргэһэ иһинэн, илин-кэлин кэбиһэри саҕынньах таһынан кэтэллэрэ.

Сахалар күннээҕи олоххо киэргэли аҕыйахтык кэтэллэрэ. Эдэр дьахталлар, кийииттэр ыһыахтарга, урууларга толору киэргэнэллэрэ сии буолбат этэ. Оттон аҕам саастаах дьахталлар ытарҕаны, биһилэҕи, сүрэх кириэстэри кэтэллэрэ.