Үһүйээни итэҕэйимэҥ: Ардай аһыылаах ахсаана элбиир

Бөрө адьырҕа кыыл буолан, хаһаайыстыбаҕа оҥорор ороскуота элбэх. Саха сирэ киэҥэ бэрт буолан, улуус-улуус араастаан бэйэтэ дьаһанан сойуолаһар. Уус Алдан улууһа киин улуустар ахсааннарыгар киирэр гынан баран, Алдан өрүһүнэн Дьааҥы таас хайаларын көрөн олороллор. Эппиккэ дылы, ол таас хайалар быыстарыттан туох кэлиэн ким да билбэт. 

Быйылгы булт хайдаҕый?

Уус Алдан улууһун булка иниспиэктэрэ Семен Васильев этэринэн, бөрө элбиирэ, аҕыйыыра дьылыттан тутулуктаах. Киһи элбэхтик бултаһарын биллэҕинэ, атын сиргэ халбарыйан, дьаадьыйан биэрэр. Оттон чараас хаардаах дьыл орохтоон сылдьыбат, ойуур быыһынан тарҕанан сылдьар буолан сүгүн хапкааҥҥа киирэн биэрбэт. Инньэ гынан үөскээн, элбээн киирэн бараллар. Улууска хас бэнидиэнньик аайы нэһилиэктэринэн ыйытыы оҥорон, бу нэдиэлэтээҕи туругунан төһө төбө баарын хонтуруолга тутан олороллор. Ол курдук, кулун тутар 10 күнүнээҕи туругунан, 31 бөрө баара билиннэ. Ити Уус Алдан курдук кыра улууска улахан көрдөрүү диэн буолар. Ол гынан баран, бөрө баайыылаах кыыл буолбатах, ааһа туруон эмиэ сөп, үөрэппит дьон этэллэринэн, сууккаҕа уон көһү барар.

— Булчуттар сүүсчэ хапкааны иитэн сытыараллар, — диир Семен Сергеевич. — Кытаанах уонна халыҥ хаардаах дьыл орохтоон сылдьаллар, оннукка хапкаан иитэн, үктэтэн туттарыахха сөп. Саҥа дьыл иннинэ хаар наһаа чараас буолан, ойуур устун талбыттарынан сылдьан сүгүн үктээбэтэхтэрэ. Ол да буоллар, быйыл сэттэ бөрө бултанна. Былырыын 15 бөрөнү бултаабыттара.

Бөрө баһа биир ыйдаах хамнаска тэҥнээх

Бөрөһүттэр бултаһалларыгар булт хаһаайыстыбаларыттан любительскай лиссиэнсийэ ылаллар. Төһө да сиэмэх кыыл буоллар, бөрө сокуонунан улахан көмүскэллээх эбит. Ыллыҥ да бултаабаккын, киһи доруобуйатыгар уонна олоҕор кутталы үөскэппит эрэ буоллаҕына бултаһыахтааххын. Дьиҥэр, сиэмэх кыыл буолан баран, хайдах кутталы үөскэтиэ суоҕай.

— Дьэ итинник сокуоммут иэччэхтээх, — диир булт иниспиэктэрэ. — Онон булт ахсаанын бэрээдэктээн биэрии (регулирование) диэн баар, ол иһин сылгыһыттар үүтээннэрин таарыйан ааспыт буоллахтарына, кутталы үөскэттэ диэн бэрээдэктиир көҥүлү биэрэбит. Холобур, биир биэ сыаната 100‑тэн тахса тыһ. солк., уулаах биэ аччаабыта 150‑ча тыһ. солк. Биир уулаах биэҕин бииринэн бөрө тардан кэбистэҕинэ, бу сыллааҕы хоромньуҥ 150 тыһ. солк. тахсарыгар тиийэр. Аны ону хантан да төлөтөр кыаҕыҥ суох, хаһаайын дьалаҕайыттан тахсыбыт диэн буолар. Ол иһин бөрөнү, төһө кыалларынан, аччата сатыахха наада. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн оннук үлэ барар, холобур биһиги улууспут бүддьүөтүттэн биир бөрө төбөтүгэр 30 тыһ. солк., ону таһынан, улууска “Бэргэн” диэн булт хаһаайыстыбата 10 тыһ. солк., өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын субсидиятынан 30 тыһ. солк көрүллэр. Онон биһиги улууспутугар биир бөрө бултаннаҕына, 70 тыһ. солк. турар. Ону таһынан, биригээдэнэн сылдьар булчуттар эмиэ бааллар, бултаатахтарына бэнсииннэрин ороскуотун уйуналларыгар кыра суума көрөбүт.

Үөскүүр ыырдаах

Үөһэ этиллибитин курдук, Уус Алдаҥҥа бөрө үксүн Алдан уҥуор таас Дьааҥы хайаларыттан киирэр. Онон улууска эмискэ ахсааннара элбии түһэрэ итинтэн эмиэ тутулуктаах. Ол гынан баран, систэрэ халыҥ, үрэх быыстаах сирдэргэ сөбүлээн үөскүүллэр. Уус Алдан төһө да дьоҕус улуус буоллар, халыҥ систээх сирдэрдээх.

— Үөскүүр ыырдаах буолар, баар нэһилиэгэр баар, — диир Семен Сергеевич. — Ол гынан баран ити нэһилиэктэргэ анаан-минээн бултаһар дьоннордоохпут. Сылын аайы бултуур, дьарыгырар буолан балачча уопутурдулар. Уонча сылтан бэттэх, ортотунан, сыл аайы уончалыы бөрөнү бултуйаллар. Уонча сыллааҕыта хаһаайыстыбаларга хоромньу бөҕөнү таһаарбыттара, Курбуһах нэһилиэгэр үөрү үөрүнэн эспиттэрэ. Ол дьыл 27 бөрөнү бултаппыппыт. Олохтоох бөрө аттыгар баар сылгы үөрүн тыыппат эҥин диэн үһүйээни истимэҥ, син биир тыытар. Кыһалҕаттан нэһилиэктэри уонна булчуттары улуус дьаһалтата өйөөн, булт хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ ылсаммыт, үлэни ыытабыт.

Эһэ торҕонноотоҕуна

Улууска эһэ торҕоннуура куруук да буолбатар, тахсар. Дьэ ол кырдьаҕас киһиэхэ чахчы кутталлаах. Үүтээннэри киирэн ыһар, саҥа төрөөбүт кулуннары бултаһар, киһи олоҕор да кутталы оҥорбута элбэх. Оччоҕуна эмиэ ахсаанын бэрээдэктиир лиссиэнсийэ биэрэллэр эбит. Ол гынан баран, эһэни бултуурга аныгы булчут интэриэһэ суох. Бастатан туран, харчы көрүллүбэт, иккиһинэн кутталлаах. Онон аныгы кэмҥэ торҕон эһэ курдук кырыктаммыт кыылы бултаһар киһи ахсааннаах.

Ойуур баһаарыгар

Семен Сергеевичтиин кэпсэтэ олорон, ойуур баһаарыгар тиийэбит. Социальнай ситимнэринэн эһэ бөҕө Саха сиригэр уоттан куотан баран иһэллэр диэн сонуннар тахсалларын өйдөөн, тыа кыыла төһө хамсыырый диэн ыйытабын. Онно охотовед, баһаартан кыыл куттаммат, умайа турар сиртэн сыҕарыйан эрэ биэрэр, хамсааһын тахсыбат, диэтэ. Ол аата, кыыл киһи курдук куоппат эбит, ол сылдьан уокка төгүрүйтэрэн былдьанар түбэлтэлэрэ элбэх.

— Булт сокуоннарын уларытыыга туох үлэ барарый?

— Биһиги өрөспүүбүлүкэбит булт быраабылатыгар уларытыы киллэрэргэ үлэни ыытар, — диир Семен Васильев. — Урут РФ Айылҕаҕа харыстабылын министиэристибэтин бирикээһинэн бэрээдэктээһин сокуонунан бөрөнү да, эһэни да бултуурга үс эрэ күн бэриллэрэ. Ону СӨ Экологиятын, тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ туруорсан, билигин отут күн буолла. Аны билигин бөрөнү сылы эргиччи бултууру туруорса сылдьаллар. Ол уларытыы киирэн хаалара буоллар, булчуттар бэрээдэктээһин лиссиэнсийэтин ылан баран, сылы быһа бултаһар кыахтаныа этилэр.

Ону таһынан, ахсааннара элбээбит көтөрдөрү Кыһыл кинигэттэн таһаарыыга үлэ барар. Холобур, мороду ахсаана элбээтэ, ол гынан баран, РФ Кыһыл кинигэтигэр баарынан, кинини бултуур көҥүллэммэт. Аны ол кинигэҕэ киирбит кыылы да, көтөрү да онтон таһаарар уустук. Итиннэ биһиги министиэристибэбит эрэ буолбакка, РНА СС Саха сиринээҕи Криолитозона биологическай проблемаларга институтун учуонайдара үлэлэһэ сылдьаллар.

Туйахтаах кыыллары бултаһар болдьоҕу аччатыахха наада диэн үлэ бара турар. РФ сокуонун быраабылатынан, балаҕан ыйын 15 күнүттэн саҕалаан, тохсунньу 10 чыыһылатыгар диэри олору бултаһыы көҥүллээх. Болдьох кылгаан биэрдэҕинэ, булчут ойуурга тахсара аччыа, бултааһын аҕыйыа этэ. Тепловизоры, уотунан сырдатан бултааһыны, электроманоктары туттууну хааччахтыырга биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ үлэ барар.