Үйэ анараа өттүгэр буруй уонна сокуон

Саха сирэ “күлүүһэ суох түрмэ” диэн бөрүкүтэ суох ааты өр сылларга сүгэ сылдьыбыта. Бу ханарытан этии буолбатах – хаатыргаҕа олорор болдьоҕо бүппүт буруйдаахтары “ссыльно-поселенец” диэн ааттаан, Арассыыйа түгэх эрэгийиэннэригэр ыыталлара. Бу дьон хаайыллыбакка, атын эрэгийиэннэргэ бараллара эрэ бобуллан, Саха сиригэр эмиэ кэлэллэрэ. Сэбиэскэй историографияҕа наар бэлиитикэ өттүттэн буруйдаммыт “судаарыскайдар” туһунан ахтыллара. Ол эрэн, Холуобунай дьыаланы оҥорон өр сыллаах хаатыргаҕа бириигэбэрдэммиттэр ол судаарыскайдартан лаппа элбэхтэрэ. Онон араас ыар буруйдары оҥоруу Саха сиригэр бэрт элбэх этэ. Ол кэмнээҕэ быһыы-майгы туһунан өйдөбүл үөскүүрүн курдук, “Якутская окраина” хаһыат 1912 сыллааҕы таһаарыыларын үөрэтэн көрүөҕүҥ.

 

“Коковин уонна Басов” маҕаһыыны халааһын

1912 сыл атырдьах ыйын 1 күнүгэр сарсыарда “Коковин уонна Басов” маҕаһыыныгар үлэлиир атыыһыттар кэлбиттэрэ түүн  “ыалдьыттар” кэлэ сылдьыбыттар. Элбэх урусхаллааһын тахсыбыт, мал-сал сүппүт. Силиэстийэлии кэлбит полиция тойотторо быһаар­быттарынан, уоруйахтар Большой уулусса аннынан ааһар уу сүүрдэр ханаалынан киирэн, эркиҥҥэ хайаҕас оҥорбуттар, онтон маҕаһыын муостатын көтүрэн таҥас атыылыыр сааланан киирбиттэр. Бэрт элбэх табаар сүппүт: элбэх үрүҥ, кыһыл көмүс оҥоһуктар, өстүөкүлэни быһар “алмаастар”, саквояж суумкалар, 26 револьвер, биир “браунинг” (ити кэмнэргэ билиҥҥи оҥоһуулаах бэстилиэттэри Арассыыйаҕа “браунинг” диэн ааттыыллара). Барыта хол­боон 10 тыһыынчаттан тахса суумаҕа хоромньу оҥоһуллубут. Маҕаһыыны халаабыт эрэттэр бэрт үчүгэйдик бэлэмнэммиттэрэ көстөр. Сир анныгар үлэлээбит кирдээх таҥастарын хаалларбыттар, уларыттар таҥастаах кэлбиттэр. Халааһын буолуон хас  да күн иннинэ биир Бүлүү атыыһыта маҕаһыынтан чугас турар таҥара дьиэтин таһыгар канализация чуолҕаныгар уол оҕо киирэн эрэрин көрбүт. Ону маҕаһыын салалтатыгар этиэх буолан баран умнан кэбиспит үһү. Халабырдьыттар тиэтэйбэккэ “үлэлээбиттэрэ” көстөр. Аһаабыттар-сиэбиттэр, шампанскай, ликер аһан испиттэр, оннооҕор парфюмерия саалатыгар одьукулуон аһан сыт тупсарыммыттар.

Куорат саамай улахан баай маҕаһыынын халааннар, күүстээх силиэстийэ барбыт. Бастатан туран, аҕыйах күн иһигэр 15 уорбаланар киһини тутан доппуруостаабыттар. “Коковин уонна Басов” дьаһалтата “уоруйахтары ыйбыт киһи аатын-суолун кистээн туран” 500 солкуобай манньа биэрэрин туһунан биллэрбит. “Якутская окраина” 14 №дээх таһаарыыта суруйарынан, атыр­дьах ыйын 13 күнүгэр халааһын биир кыттааччыта тутуллубут.

Григорий Елесин диэн ааттаах, ол сайын саҥа кэлбит сыылынай (ссыльно-поселенец). Эрдэ бирикээсчигинэн үлэлээбит, Холуобунай дьыалаҕа эриллэн хаатыргаҕа олорбут киһи. Табаҕаҕа туппуттар, сорох уоруллубут маллары киниттэн булбуттар. Тутуллубут түөкүн куомуннаахтарын аатын эппэтэх, “бэрт бардамнык туттар-хаптар, ыйытыыларга хоруйдууртан аккаастанар” диэн суруллубут. Кэнники силиэстийэ элбэх сыылынайдары бу дьыалаҕа эрийбит эрээри, дьыала арыллыбыт диэн ханна да суруллубат.

Куорат баһылыгын мааны саҥыйаҕа

Уопсайынан, уоруу бэрт чаастатык буолара хаһыат аҕыйах ыйдааҕы хроникатыттан көстөр. Таҥас-сап, тэлиэ­гэлээх ат, кууллаах курупчаакы бурдук, дьааһыгынан арыгы уонна, биллэн турар, харчы уоруута хас хаһыат аайы кэриэ­тэ баар. Уоруу биир көрүҥэ үс ый иһигэр иккитэ суруллубут – дьиэҕэ киирэр көхөттөн ыйанан турар соннору уорааһын. Атырдьах ыйын 27 күнүгэр киэһэ 8 чааска Т.Я. Санин диэн ааттаах кэнсэлээрийэ үлэһитин дьиэтиттэн кэргэнин мааны сонун көхөттөн сойбоппуттар. Уоруллубут сону 80 солкуобайга сыаналаабыттар. Онтон алтынньы 12 күнүгэр куорат кулубатын Павел Юшманов дьиэтиттэн эмиэ киирэр аан айаҕар ыйанан турар буобура саҕа­лаах солоҥдо (хорек) саҥы­йаҕы уорбуттар. Куорат баһылыгын соно 200 солкуобай сыаналаах диэн ыйыллыбыт. Тутатына уору­йахтары булбатахтар.

Балаҕан ыйыгар киһи сонньуйар быһылаана буолбут. Глотовтар кытыл таһынааҕы ыскылааттарын харабылыгар биир киһи кэлэн: “Түүн халыахтара диэн куттаммаккын дуо, саба түһүү түгэнигэр туох саалааххыный?” –  диэн туоһуласпыт. Харабыл сэбэ-сэбиргэлэ мас сүллүгэс эрэ буоларын истээт сиэбиттэн револьвер ороон таһаарбыт уонна кыттыгаһын ыҥырбыт. Тэлиэгэҕэ дьааһыктаах арыгыны тиэнэн баран тэскилээбиттэр. Бу түгэҥҥэ, төһө даҕаны Дьокуускайга араас бэһиэччиктэри муспуттарын иһин, сыһыан сымнаҕаһа, уопсастыба өссө кырык­тыйа илигэ көстөр. Биэс эрэ сыл ааспытын кэннэ, атын быһыы-майгы үөскүө  турдаҕа…

Ыар буруйу оҥоруу   

Сыылынайдар сороҕор соруйан сидьиҥ буруйу аһаҕас­тык оҥороллорун туһунан суруйан турардаахпын. Сылтаҕа биир – Саха сирин улуустарыгар сыылкаҕа түбэһэн баран, “көҥүл” олохтон сылайан, силиэстийэҕэ түбэһэр баҕа санаа. Анаммыт астарын сирэн, көһө сылдьан дьоҥҥо кумалааннааһынтан сылайан, Саха сирин тыйыс кыһыныттан дьулайан, төттөрү хаайыыга барары ордорбут дьон элбэх иэдээни оҥорбуттара биллэр. Ааһан иһэр киһини дьаһайбыт, хонор ыалын сэймэктээбит, оннооҕор оҕону көмүлүөккэ бырахпыт түгэннэрэ докумуоннарга суруллаллар. Биир оннукка майгынныыр түгэн Нам улууһун Хатыҥ Арыытыгар буолбута суруллубут. Морозов диэн ааттаах сыылынай суолга икки эр киһини уонна 14 саастаах кыыһы көрсүбүт. Тохтотон кэпсэтэ түһээт, эмискэ быһах хостоон таһаарбыт уонна биир эр киһини тута өлөрбүт, иккис киһини куоппутун ситэн ылан эмиэ тыынын быспыт. Кыыс сордооҕу быһаҕынан бааһыр­дыбыт.

Биир сидьиҥ быһыы-майгы куораты биир гына ай­­маан, сылы быһа долгуппута биллэр. Биирдэ Дьокуускай эргинин биир гына “70 саастаах эмээхсини полиция үлэһитэ күүһүлээбит” диэн сурах тарҕаммыт. Хаһыат бу түгэни чинчийэн, түбэлтэ ис дьыалата хайдаҕын суруйбут. Алтынньы 1 күнүгэр киэһээ 10 чааска Киллэм сэлиэнньэ 70 саастаах олохтооҕо Зуйкова П.М. дьиэ­тигэр Е. Дроздов сыылынай уонна Федор Ефрейторов диэн городовой киирбиттэр. Дроздов Зуйковаттан “буокката атыылаа” диэн көрдөспүт. Эмээхсин аккаастаабытыгар Дроздов саба түспүт уонна күүһүлээбит. Ефрейторов, полиция салалтата этэринэн, күүһүлээһиҥҥэ кыттыбатах эрээри, буруйу оҥорууну тохтоппотох. Куорат бырааһа Образцов “Ефрейторов, өр кэмҥэ дьахтары кытта сылдьыбатаҕын” быһаарбыт. “Бу иннинэ Ефрейторов туоһулар көрөн турдахтарына, түөрт саханы кырбаабыт, онно орун­наах силиэстийэ ыытыллыбатах. Зуйкова дьыалатыгар тутуллуоҕар диэри үлэтиттэн ууратыллыбакка сылдьыбыт” диэн хаһыат суруйар. Кэлиҥҥи нүөмэргэ “городовой Ефрейторов дьону кырбааһынын дьыалата силиэстийэлэнэ сылдьар эбит” диэн көннөрүү харда таһаарбыттар.

Түмүккэ

Былыргы хаһыаттары ааҕыы –  умсугутуулаах дьарык. Үйэ анараа өттүгэр дьон сыһыана, олох-дьаһах укулаа­та уус-уран айымньыларга суруллубуттан ордук чопчутук көстөр. Күннээҕи олоҕу киэргэтиитэ суох, кыра суолталаах диэн киэр илгибэккэ суруйбуттарын ааҕан, бэрт элбэҕи билиэх­хэ сөп. Бу сырыыга криминальнай хрониканы чинчийэн көрөн биир санааҕа кэллим. Уопсастыба иһигэр сыһыан лаппа тупсубут эрээри, орто киһи майгыта улаханнык уларыйбатах. Сокуон чопчу үлэлиир буоллаҕына эрэ эйэ дэмнээх олох олохсуйара чахчы эбит.