Үлэ ырыынагар саҥа хамсааһыннар

Киһи үлэлээх-хамнастаах буоллаҕына эрэ, олоҕун уйгутун оҥостор. Онон үлэлээх буолуу киһи олоҕор сүрүн суолталаах.

Үлэ, социальнай сайдыы министиэристибэтэ 2025 сыл бастакы аҥаарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлээх буолуу боппуруоһун ырытан, анал сыаналааһыны оҥорбут. Чахчылары судаарыстыбаннай информационнай учуот систиэмэтиттэн ылбыттар.

Ол чэрчитинэн, 2020 сыллаахха 13 521, 2022 с. — 40 210, 2024 с. — 33 499, 2025 сыл бастакы аҥаарыгар 15 285 үлэ миэстэтин чинчийбиттэр. Ол иһигэр, буортулаах уонна кутталлаах усулуобуйалаах үлэҕэ: 2020 с. — 5067, 2022 с. — 15 755, 2025 с. — 14 943, 2025 с. 6744 үлэ миэстэтэ баара биллибит.

Онтон быйыл 15 285 үлэ миэстэлээх 378 тэрилтэҕэ үлэ усулуобуйатын чинчийэр анал сыаналааһыны оҥорбуттар. Барыта 23 001 үлэһит хабыллыбыт. Ордук тиэйии-харайыы, үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын, сир баайын хостооһун эйгэлэригэр үлэлиир тэрилтэлэр хабыллыбыттар.

Кутталлаах уонна буортулаах үлэ

2025 сыллаахха буортулаах усулуобуйалаах үлэҕэ 6666 үлэ миэстэтэ баарыгар 12 163 киһи, ол иһигэр 3042 дьахтар үлэлиир. Оттон кутталлаах усулуобуйалаах үлэҕэ 78 үлэ миэстэтэ баар, онно 263 үлэһит, ол иһигэр 1 дьахтар үлэлиир.

Кутталлаах усулуобуйалаах үлэ ханнык тэрилтэлэргэ баарый?

Дьокуускайдааҕы ойууру харыстыыр авиационнай базаҕа — 60 үлэ миэстэтигэр 208 үлэһит;

Баһаары утары судаарыстыбаннай сулууспаҕа — 17 үлэ миэстэтигэр 48 киһи, ол иһигэр 1 дьахтар;

“Инаглинский” ГОК — 1 үлэ миэстэтигэр 7 үлэһит үлэлииллэр.

Үлэ кодексын 253 ыстатыйатынан, дьахтар 4‑с кылаастаах кутталлаах усулуобуйалаах үлэҕэ (баһаары умуруорууга) үлэлиэ суохтаах, онон атын үлэҕэ көһөрүллүөхтээх. Онон Гражданскай оборуона уонна нэһилиэнньэ куттал суох буолуутун хааччыйар министиэристибэҕэ сурук ыытыллыбыт.

Оттон буортулаах усулуобуйалаах үлэҕэ дьахталлар үксүн бэтэринээрийэҕэ, сир баайын хостооһуҥҥа, ОДьКХ эйгэтигэр үлэлииллэрэ биллибит.

Буортулаах уонна кутталлаах усулуобуйалаах үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо толуйуу (компенсация) көрүллэр, онно 12 426 үлэһит хабыллар (үлэһит уопсай ахсаанын 54%-на).

Үрдүк кээмэйдээх хамнаһы 4599 киһи (662 дьахтар) ылар бырааптаах.

Үрдэтиллибит хамнаһы уонна сыл аайы эбии уоппуска күннэрин ыларга 6033 киһи (1728 дьахтар) бырааптаах.

Кэнники 5 сыллаах чинчийии көрдөрбүтүнэн, буортулаах усулуобуйалаах үлэҕэ толуйуу ылар бырааптаах үлэһит ахсаана 3 төгүл, ол иһигэр дьахталларга 1,7 төгүл эбиллибит. Сорох үлэһиттэр бу толуйуу үс көрүҥүн барытын туһаналлар эбит. Кинилэр сүрүннээн сир баайын хостооһуҥҥа, доруобуйа харыстабылын, социальнай өҥөнү оҥоруу, таһаҕаһы тиэйии-харайыы эйгэтигэр үлэлииллэр.

Үлэ ырыынагын ырытыы

Кэнники 5 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ үлэтэ суох буолуу аҕыйаата, ону тэҥэ, үрдүк квалификациялаах каадырдарга наадыйыы үрдээтэ. Тоҕо маннык буолла?

2020 сыллаахха хамсык саҕана үгүс үлэһиттэр тэйиччиттэн олорон үлэҕэ көспүттэрэ, сорохтор үлэлэрин, олорор сирдэрин уларыппыттара. Оттон үөрэхтэрин бүтэрбит эдэр исписэлиистэр судаарыстыбаннай тэрилтэлэргэ (ордук ыраах улуустарга) баран үлэлииргэ ыксаабаттар.

Онон үгүс салааларга каадыр дэписсиитэ үөскээбит.

Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтэ биэрбит статистика чахчыларын көрдөххө, 2024 сылга 21 хайысханан 12 тыһыынча үлэ миэстэтэ баара. Ордук оробуочай идэлэргэ наадыйыы (60%) баар.

Судаарыстыбаннай статистика федеральнай сулууспатын территориальнай уорганын чахчытынан, 2024 сылга 488 тыһыынчаттан тахса үлэһит киһи баара. Дьарыктаах буолуу таһыма — 64,8%. Үлэтэ суох киһи ахсаана — 3822. Бу дьон 40%-ра анал идэтэ суохтар.

Табылыыссаттан көстөрүнэн, үлэтэ суох буолуу бырыһыана намтаан иһэр, оттон үлэһиккэ наадыйыы үрдээн иһэр эбит.

Саамай элбэх үлэ миэстэтэ сир баайын хостоооһуҥҥа, доруобуйа харыстабылыгар уонна социальнай өҥөнү оҥорууга, тиэйиигэ-харайыыга, судаарыстыбаннай салайыыга баар.

Холобур, бырамыысыланнаска тахсыбыт үлэ миэстэтэ уопсай ахсаантан 25,1%-нын ылар. Оробуочай идэлэргэ саамай көрдүүр үлэһиттэрэ — оптуобус, анал массыына суоппара, слесарь, электромонтер, повар, электрогазосварщик, муоста сууйааччы, оператор. Сулууспалаахтарга — быраас, инженер, учуутал, сиэстэрэ, полицейскай, биэлсэр, мэхээнньик, иниспиэктэр, харабыл, атыыһыт.

Бу идэлэргэ орто хамнас 70–80 тыһыынча солкуобай. Саха сиригэр 2025 сылга орто хамнас — 151 362 солкуобай.

Ханнык улуустарга каадыр тиийбэтий? Бырамыысыланнай оройуоннарга — Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа, Ленскэйгэ. Бу оройуоннар өрөспүүбүлүкэ каадырга наадыйыытын 56%-нын ылаллар. Маны тэҥэ, Дьокуускайга элбэх үлэһит наада.

Саҥа хамсааһыннар

Билигин үгүс эдэр дьон биир үлэҕэ хаалан, элбэх сыл үлэлээбэккэ, уурайан, тэрилтэттэн тэрилтэҕэ көһө сылдьан үлэлииллэрин ордороллор, саҥаны боруобалыыртан куттамматтар. Тугу эмит сөбүлээбэтэхтэринэ, уурайан хаалаллар. Эдэр дьон кэлэктиип туһугар эппиэтинэс,

уопсай сыал диэн өйдөбүллэргэ улаханнык наадыйбаттар, кинилэр бэйэлэригэр үчүгэй, табыгастаах буоларын ордороллор, үксүгэр уопут ыла кэлэллэр, онтон урбаанньыт быһыытынан бэйэлэригэр үлэлиир баҕалаахтар. Саҥа үйэ хамсааһына, өйдөбүлэ оннук.

Оттон үлэни биэрээччигэ үлэһиттэрэ 1–3 сыл эрэ үлэлии-үлэлии уларыйа тураллара барыһа суох. Саҥа үлэһити үөрэтиэххэ, кэлэктиипкэ киллэриэххэ наада. Онон үлэни биэрээччилэр орто, аҕам саастаах дьону, дьэ, сыаналаан эрэллэр.

Түмүктээн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ үлэтэ суох буолуу аҕыйыыр. Инфляция үрдээн, хамнас ону ситэ сатаан, сыыйа үрдүүр, ордук сир баайын хостооһун, тутуу, бырамыысыланнас хайысхаларыгар. Оҥорон таһаарыы, тутуу, мэдиссиинэ, социальнай хааччыйыы эйгэтигэр каадыр тиийбэт.

Сыыппара технологиялара сайдан иһэллэр, тэйиччиттэн үлэһит ахсаана эбиллэр. Мантан сиэттэрэн, саҥа үлэ көрүҥнэрэ баар буоллулар. Сорох үлэһиттэргэ эбии үөрэнэн, квалификацияларын үрдэтэр эбэтэр хайысхаларын уларытар ирдэбил тирээтэ.

Уопсайынан ылан көрдөххө, төрөөһүн аҕыйыыр, оттон аҕам саастаах дьон ахсаана элбэх. Онон сорох хайысхаларга үлэһит илии тиийбэт. Судаарыстыба манна анал бырагыраамалары киллэрэн, үлэлэтэ сатыыр. Холобур, биэнсийэҕэ тахсыах иннинээҕи саастаах дьону, үлэтэ суохтары, уо. д. а. босхо үөрэттэрэр, бэйэ дьыалатын арыналларыгар көмөлөһөр (социальнай хантараак). Инбэлииттэри, байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын үлэҕэ ылар тэрилтэлэргэ субсидия биэрэллэр.

Манна эбэн эттэххэ, каадыр тиийбэт хайысхаларыгар үлэһиттэри анаан үөрэтэр, кинилэргэ табыгастаах усулуобуйаны оҥорор бырагыраамалар наадалар. Эдэр исписэлиискэ үөрэх кэнниттэн 5 сыл булгуччу идэтинэн үлэлиир ирдэбили төнүннэриэххэ баар этэ. Оччотугар ыраах улуустарга миэдиктэр, учууталлар тиийбэт кыһалҕалара кыччыа этэ. Сөп ээ, идэлэринэн үлэлээбэт буоллахтарына, туох гынаары 4–6 сыл үөрэммиттэрэй?

2024 сылга саамай үрдүк хамнастаах үлэһиттэр айтишниктар этэ. Хамнастара 200 тыһыынча солкуобайтан саҕаланара. Үлэ ырыынагар саамай наадалаах үлэһиттэринэн атыы менеджерэ, атыыһыт-консультант уонна суоппар ааттаммыттара.

Манна даҕатан эттэххэ

2025 сыл от ыйыгар hh.ru эспиэрдэрэ Саха сиригэр үлэ ырыынагын ырытан көрбүттэрэ. Бу порталга бэс ыйыгар 3,4 тыһыынча үлэ миэстэтэ тахсыбыт этэ. Сүрүннээн оробуочай идэлэргэ 1 тыһыынчаттан тахса үлэһити көрдөөбүттэр. Бу кэнниттэн тутуу, хамсаабат баай эйгэтигэр — 808, оҥорон таһаарыы уонна өҥөнү оҥоруу эйгэтигэр — 735, атыыга-эргиэҥҥэ — 648, тырааныспар-логистика эйгэтигэр 546 үлэ миэстэтэ арыллыбыт.