Үлэһит быраабын туһунан ыйытыыларга Наталья Барковская хоруйдуур

Ыам ыйын 1 күнүгэр Саас, Үлэ бырааһынньыгын бэлиэтиибит. XIX үйэ ортотугар оробуочайдар 8 чаастаах үлэ күнүн туруорсууларыттан саҕаламмыта. Арассыыйаҕа аан бастаан 1890 сыллаахха бэлиэтэммитэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн үлэһит бырааба сокуонунан көмүскэллээх буолбута.

Бүгүн Идэлээх сойуустар федерацияларын Үлэ быраабыгар иниспиэксийэтин салайааччыта, СӨ үтүөлээх юриһа Наталья Барковская ыйытыыларга хоруйдуур.

Уоппуска болдьоҕун көһөрүү

 – Биһиги тэрилтэбитигэр кэлэр сыллааҕы уоппуска кыраапыга эрдэ оҥоһуллар. Ол эрээри, сороҕор уоппуска болдьоҕо көһөрүллэр, холобур, үлэһит уоппускатын кэмигэр ыалдьан хаалар. Үлэни биэрээччи ханнык түгэҥҥэ атын болдьоххо көһөрөр эбээһинэстээҕий?

 – РФ Үлэ кодексын 123-с ыстатыйатыгар олоҕуран, сыллаа­ҕы төлөнөр уоппуска эрдэ бигэргэммит кыраапык быһыытынан бэриллэр. Бу кыраапык үлэһиккэ да, үлэни биэрээччигэ да булгуччулаах. Ол эрээри, олоххо араас буолар, онон уоппус­каны атын күҥҥэ көһөрөр түгэн үөскүүр.

Үлэ кодексын 124-с ыстатыйатынан, үлэни биэрээччи үлэһит баҕатын учуоттаан туран, маннык түгэннэргэ уоппусканы атын болдьоххо көһөрүөн сөп:

– үлэһит быстах кэмҥэ кыайан үлэлиир кыаҕа суох буоллаҕына (ыарыйдаҕына);

– сыллааҕы төлөнөр уоппускатын кэмигэр үлэһит судаарыстыбаннай эбээһинэстэрин толоро сылдьар, дьиҥэ, сокуон быһыытынан, үлэттэн босхолонуохтаах буоллаҕына;

– атын түгэннэргэ.

Атын түгэннэргэ киирсэр:

– тэҥинэн икки үлэлээх киһи уоппуската сүрүн үлэтин уоппускатын кытта биир кэмҥэ түбэһэр буоллаҕына;

– дьахтар уоппускатын күннэрин хат буолуу, төрөөһүн уоппускатын кытта холбуон баҕарар буоллаҕына;

– үлэһит уоппускатын кэргэнин хат буолууга, төрөөһүҥҥэ уоппускатын кытта тэҥҥэ ылыан баҕарар буоллаҕына.

Маны тэҥэ, үлэһит сыллааҕы уоппускатын төлөбүрэ кэмигэр төлөммөтөх буоллаҕына, эбэтэр, кини уоппуската саҕаланарын икки нэдиэлэ иннинэ эрэ билбит буоллаҕына, үлэһит са­­йабылыанньатынан, үлэни биэрээччи сыллааҕы төлөнөр уоппус­каны атын болдьоххо көһөрөр эбээһинэстээх.

Ураты түгэҥҥэ: бу сылга үлэһит уоппускаҕа барара тэрилтэ (урбаанньыт) үлэтигэр куһаҕаннык дьайар буоллаҕына, үлэһит сөбүлэспитин кэннэ, кэлэр сылга көһөрүллүөн сөп. Уоппуска бэриллэр сыла бүппүтэ 12 ый иһинэн туһаныллыахтаах.

РФ Үлэ кодексын 124-с ыстатыйатын 4-с чааһынан, икки сыл устата сыллааҕы төлөнөр уоппусканы биэрбэт буолуу бобуллар. Ону тэҥэ, 18 сааһын туола илик үлэһиккэ уонна буортулаах, кутталлаах усулуобуйалаах үлэҕэ сылдьар дьоҥҥо уоппусканы биэрбэт буолуу эмиэ бобуллар.

Сарбыйыыга түбэстэххэ

 – Хас да үлэһит сарбыйыынан эрдэ уурайыан баҕарар буоллаҕына, маннык түгэҥҥэ сөбүлэһии түһэрсиллэр дуо?

– РФ Үлэ кодексын 180-с ыстатыйатын 3 чааһынан, үлэһит суругунан сөбүлэһэрин биллэрдэҕинэ, штаты сарбыйыы буолуо 2 ый иннинэ, үлэни биэрээччи кинини кытта үлэ дуогабарын көтүрүөн сөп. Үлэттэн ууратыы туһунан иһитиннэрии хаалбыт болдьоҕо туолуор диэри үлэһит орто хамнаһын саҕа кээмэйдээх эбии төлөбүрү (компенсация) төлүөхтээх.

Үлэ кодексын 180-с ыстатыйатын 3 чааһынан, сарбыйыы буолуо икки ый иннинэ үлэ дуогабарын көтүрүү үлэни биэрээччи эбээһинэһэ буолбатах, көҥүл бырааба буолар.

Үлэҕэ киирэргэ тургутар болдьох

 – Аҥаардас ийэбин, тэрилтэҕэ үлэҕэ киирэн эрэбин. Маныаха тургутар болдьоҕо суох үлэҕэ киирэр дьон испииһэгэр хапсабын дуо?

– РФ Үлэ кодексын 70-с ыстатыйатынан, үлэҕэ киирэргэ тургутар болдьох олохтоммот:

– сокуон ирдэбилинэн, куонкуруска кыайан, тустаах дуоһунаска үлэҕэ киирэн эрэр дьоҥҥо;

– хат дьахталларга уонна балтараатыгар диэри саастаах оҕолоох ийэлэргэ;

– 18 саастарын туола илик үлэһиттэргэ;

– алын, орто анал, үрдүк үөрэх кыһаларын бүтэрбиттэрэ биир сыл буола илик уонна ылбыт идэлэринэн аан бастаан үлэҕэ киирэр дьоҥҥо;

– быыбарданар дуоһунаска, төлөнөр үлэҕэ талыллыбыт дьоҥҥо;

– атын тэрилтэттэн ыҥырыллан, көһөн (по переводу) кэлбит дьоҥҥо;

– Кодекска, атын федеральнай сокуоннарга, кэлэктиип дуогабарыгар көрүллэр атын түгэннэргэ.

Холобур, РФ Үлэ кодексын 207-с ыстаты­йатынан, үөрэхтэрин ситиһиилээхтик бүтэрбит дьоҥҥо эрдэттэн дуогабардаспыт үлэни биэрээччини кытта үлэ дуогабарын түһэрсэргэ тургутар болдьох олохтоммот.

Көстөрүн курдук, аҥаардас ийэлэр үлэҕэ киирэллэригэр, тургутар болдьох олохтоммот дьон ахсааныгар киирбэттэр.

Ол эрээри, Үлэ кодексын 70-с ыстатыйатынан, кэлэктиип дуогабарыгар аҥаардас ийэлэри үлэҕэ ыларга тургутар болдьоҕу бобуу туһунан анаан киллэриэххэ эмиэ сөп.

Атын үлэҕэ көһүү

 – Көһөрүү (перевод) быһыытынан атын тэрилтэҕэ барар буоллахха, харчынан толуйууну (компенсация) ылбакка, атын тэрилтэҕэ кини тута сыллааҕы уоппуска ылыан сөп дуо?

– Көһөрүүнэн атын тэрилтэҕэ баҕа өттүнэн барар үлэһит Үлэ кодексын 77-с ыстатыйатын 5 чааһынан, үлэтиттэн ууратыллар. Үлэ кодексын 127-с ыстатыйатынан, киниэхэ туһаныллыбатах уоппускатын күннэрин толуйар төлөбүр (компенсация) төлөнөр.

Онон, уурайар түгэнигэр, үлэһит туһамматах уоппускатын толуйар төлөбүрү уонна атын төлөбүрдэри, холобур, хамнаһын ылар.

Үлэ кодексын 122-с ыстатыйатынан, көспүт үлэһит сыллааҕы төлөнөр уоппускатын туһанар быраабын атын тэрилтэҕэ үлэлээн ылар. Маннык быраап киниэхэ 6 ый үлэлээбитин кэнниттэн, урукку үлэтигэр толуйар төлөбүрү ылбытыттан тутулуга суох, бэриллэр.

Үлэ дуогабарыгар сөбүлэһиллэр буоллаҕына, төлөнөр уоппуска үлэлээбитэ 6 ыйа туола да илигинэ, сайабылыанньанан бэриллиэн сөп:

– хат буолууга, төрөөһүҥҥэ уоппускаҕа, эбэтэр, ол кэнниттэн;

– 18 саастарын туола илик үлэһиттэргэ;

– 3 ыйын туола илик оҕону иитэ ылбыт үлэһиккэ;

– федеральнай сокуонунан көрүллэр атын түгэннэргэ. Холобур, икки үлэлээх үлэһиккэ сыллааҕы төлөнөр уоппуската сүрүн үлэтин уоп­пускатын кытта тэҥҥэ бэриллиэхтээх.

Биэнсийэлээҕи кытта үлэ дуогабарын түһэрсии

 – Биэнсийэлээх тэрилтэҕэ үлэҕэ киирэн эрэр. Үлэни биэрээччи биэнсийэлээҕи биллибэт болдьоххо үлэҕэ ылыан сөп дуо, эбэтэр, хайаан да болдьохтоох дуогабары түһэрсиэхтээх дуу?

– Үлэ кодексын 59-с ыстатыйатын 2 чааһынан, болдьохтоох дуогабардары түһэрсэр үлэһиттэр категориялара баар, онно биэнсийэлээхтэр киирсэллэр. Ол эрээри, болдьох­тоох үлэ дуогабарын түһэрсии үлэни биэрээччи эбээһинэһэ буолбатах, тоҕо диэтэххэ, бу ыстатыйа 2 чааһын быһыытынан, болдьохтоох үлэ дуогабара биэнсийэлээҕи кытта икки өттүттэн сөбүлэһии баар буоллаҕына эрэ, түһэрсиллэр.

Онон, биэнсийэлээх болдьохтоох үлэ дуогабарыттан аккаастанар буоллаҕына, үлэни биэрээччи болдьоҕо суох (бессрочный) үлэ дуогабарын түһэрсиэхтээх.