Ынах арыытын сыаната төһө буолла?

Киин куораппытыгар дьиҥнээх сүөгэй арыытын (натуральнай) булар судургу дьыала буолбатах. Бааһынай ырыынакка сылдьаммын, үс эрэ сиргэ атыыланарын бэлиэтии көрдүм. Сыаната эмиэ араас.

Холобур, былырыын күһүн ынах арыытын киилэтин 1200 солк. атыылыыр буоллахтарына, мантан инньэ, муус устар ортотуттан кыһыҥҥы суоллар сабылыннахтарына, сыана эмиэ өрө тахсар чинчилээх.

Онон улуустарынан, ону тэҥэ киин куоракка дьиҥнээх ынах арыытын (натуральнай) төһө сыанаҕа атыылыылларын чинчийэн көрүөххэ.

Былыр буутунан таһаллара

Уруккуну ахтан-санаан ааһар эбит буоллахха, устуоруйаҕа суруллубутунан, ынах арыытын оччолорго ас арааһа, амтаннааҕа дэлэй буолан, хата төттөрүтүн Саха сирин тас өттүгэр таһааран батараллара биллэр. Ол курдук, устуоруктар чинчийиилэрэ бигэргэтэр чахчыларынан, Камчаткаҕа, Сахалиҥҥа, о. д. а. атын сирдэргэ илдьэн атыылыыллара. Холобур, тас дойдуга анаан таһаарыыга 2000 диэри буут (32 туонна) арыыны сахалар Хабаровскай кыраайга Айаан пуордугар илдьэллэрэ. Ону кытта дьаарбаҥка ыытыллар кэмигэр Иркутскай уобалас атыыһыттара уонна Өлүөнэ үөһээ тардыытын олохтоохторо ынах арыытын атыылаһар түгэннэрэ кытта баар. Ити курдук, XIX үйэ бастакы аҥаарыгар Саха сириттэн сыллата 3000 буут (48 туонна) кэриҥэ ынах арыытын өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр таһаараллара биллэр. Оттон билигин?

Билигин хайдаҕый?

Билигин өрөспүүбүлүкэ аҥаара кэлии арыынан, атыннык эттэххэ, араас спред (солбук) арыынан аһаан олорор. Бу арыыга чуолаан үүнээйи бородууктата («спред» диэн тылбаастанар) эбиллэр. Пальмовай, арахисовай эбэтэр кокосовай эбиликтээх арыыларга хайаан да «масло сливочное растительного происхождения» эбэтэр «спред» диэн суруктаах буолуохтаах. Өскөтүн тас дойдулар арыылара буоллаҕына, хаачыстыбалаах арыыга «масло сливочное» — 82,2%, «масло крестьянское» — 72,5%, «масло любительское» — 78%-наах диэн быһаччы суруллуохтаах. Оттон арыы сыата 72%-тан намыһах түгэнигэр, бородуукта састаабыгар араас стабилизатордар уонна да атын эбиликтэр киирэллэр.

Ол да курдук, киин куорат Бааһынай ырыынагар кэнники кэмҥэ олохтоох ынах арыыта олох атыыламмат буолбут, табылыннаҕына, Чурапчыттан, Горнайтан, Хаҥаластан киирбит ынах арыытын киилэтин сыаната 1600 солкуобайга тиийэр. Маҕаһыыннарга Беларусь арыытын 800 солк. атыылыыллар. Дьон сөбүлээн сиир 72,5%-наах «Молочный дождик» брикеттэрэ 180 г ыйааһыннааҕа, ортотунан, 309,9 солк. сыталлар. Ол аата, киилэтигэр таһаардахха, 1550 солк. тэҥнэһэр. Кэнники 3 сыллааҕы дааннайдары кытта тэҥнээтэххэ, 2022 сыллаахха ынах арыытын сайын 800–900 солк, оттон саас кыһыҥҥы арыыны 1000–1100 солк. атыылыыллара. Оттон быйыл саас «Сайсары» ырыынакка кыһыҥҥы арыы, ортотунан, 1500 солк. атыыланар, муҥутуур сыаната 1600 солк. тэҥнэһэр. Онон ааҕан-суоттаан таһаардахха, ынах арыыта 2022 сылтан 73,33% үрдээбит. Бу сыыппараны Сахастат дааннайдара эмиэ бигэргэтэллэр, Саха сиригэр 2024 сыл түмүгүнэн кэккэ табаардар, өҥөлөр сыаналара биллэрдик эбиллибитэ, ол иһигэр ынах арыыта — 19,41%.

Дьиҥнээх (натуральнай) туох уратылааҕый?

Бастатан туран, ханнык ынах арыыта дьиҥнээх (натуральнай) диэн ааҕылларый? Билиҥҥи сүөгэй арыытын састаабыгар сүөгэй эбэтэр үүт, ханнык да эбии үүнээйи арыылара киириэ суохтаахтар. Чахчы амтаннаах сүөгэй арыыта бырыһыана 72,5%-тан итэҕэһэ суох буолуохтаах. Оттон арыы сыата 82,5%-тан тахсар түгэнигэр саамай амтаннааҕынан, күндү аһылыгынан ааҕыллар (16%-на уу, уоннааҕыта үүт белога буолар). Оттон арыы сыата 72,5%-нан кыра буолар түгэнигэр, сыата кыра уонна уута элбэх диэн ааттанар. Ол гынан баран, маннык арыы дьиҥнээх арыынан ааттаммат.

Арыы сыатын быһаарарга биир норуот ньымата баар. Тускутугар туһаныҥ. Арыыны оргуйбут итии ууга кутан, сууралларын кэтэһиҥ. Дьиҥнээх арыы итии ууга түргэнник суураллар уонна үрдүгэр үүт сыата дагдайар.

Улуустарынан сыана хайдаҕый?

Оттон улуустарынан бэйэ арыыта төһө сыанаҕа турарый? Олохтоох биирдиилээн дьонтон социальнай ситимнэринэн ыйытыыларбар маннык хоруйдары биэрдилэр. Бүлүүгэ астаан таһаарааччылар ынах арыытын 1 киилэтин 1350 солк. батараллар, оттон маҕаһыыннарга кэлии арыы 800–1000 солк. диэри халбаҥныыр диэн эттилэр. Үөһээ Бүлүүгэ былырыын 1200 солкуобайга, быйыл 1500 солкуобайга атыылыыр буолбуттар. Абый улууһугар кэлии эрэ арыы баар. Ол курдук, Уус Алдантан, Чурапчыттан кууһунан ылааччылар хоту улуустарга 1500 солкуобайга батараллар. Хаҥаласка маҕаһыыннарга арыы 1400 солкуобайга турар, оттон Дьокуускай куоракка “Сайсары” бааһынай ырыынагар үс сиргэ сыаналара араас, холобур, Горнайтан киирбит арыы 2000 солкуобайтан саҕаланар, Чурапчыттан аҕалыллыбыт 1600–1400 солкуобайга диэри баар. Онон атыылыыр да, атыылаһар да дьон аҕыйах уонна сыаната чэпчиир чинчитэ суох. Манна биири бэлиэтиир наада — сокуон ыйарынан, сыананы судаарыстыба быспат, ырыынак бэйэтэ олохтуур. Оччотугар бэйэбит төрүт аспытын дэлэтиэххэ, олохтоох оҥорон таһаарыыга хаһааҥҥытааҕар да болҕомто ууруохха.

«Биирдэ эмит саламаат амсайарга атыылаһабын…»

Саина Николаева, элбэх оҕолоох ийэ, Дьокуускай куорат олохтооҕо:

— Олохтоох арыыны сиэбэтэҕим ыраатта, «Молочный дождик» брикеттээх арыыны оҕолорум тоҕо эрэ олус сөбүлээн сииллэр, сыаната да удамыр курдук. Арай босуобуйа киирдэҕинэ, биирдэ эмит дьиэ кэргэммин олохтоох арыынан күндүлүөхпүн сөп, ону даҕаны ыһыах кэмигэр саламаат оҥосторбор туттабын.

«Ынах арыытын атыылыыр барыһа суох!»

Анна Павлова, киин куорат Бааһынай ырыынагын атыыһыта:

— Билигин ынах арыытын атыылыыр барыһа суох! Кууһунан атыылыыр табыгастаах эрээри, биирдиилээн дьоҥҥо эмиэ ыйааһынынан батара сатыыбыт. Биир бэйэм сыл аайы сыана үрдүүрүнэн, Куораттааҕы үүт собуота оҥорон таһаарар арыытын атыылаһабын.