“Ынах түөрт көлүөнэтигэр тиийэ төрдүн-ууһун булууга үлэлэстибит”

Соторутааҕыта Москваҕа “Араас боруода үүттээх ынах сүөһүнү харыстааһын кыһалҕалара” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ кытынныбыт. Уопсайа 20-тэн тахса дакылааты иһиттибит. Онно “Сахаагроплем” тэрилтэ отделын салайааччыта Ньургун Мордовской дакылаатын олус сэргээтилэр.

Бу мунньахтан сиэттэрэн, бэйэм санаабын үллэс­тиэхпин  баҕарабын. Мин 1994 с. Арассыыйа Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин улахан мунньаҕар сылдьыбытым. Онно оччотооҕу бөлүһүөктэр “20-с үйэ – “куосумас үйэтэ”, “21-с үйэ – сүөһү иитиитин үйэтэ иһэр” диэбиттэрин хайдах эрэ соһуйа истибитим. Билигин итини, уот харахха да эппиттэр эбит диибин. Билэргит курдук, аан дойду үрдүнэн күүскэ тэнийбит голштинскай боруодабытыттан 10000 киилэҕэ тиийэ үүтү ыыллар. Бэл, “хрустальнай боруода” диэн тупсаран ааттыыллар. Сүөһү иитиитигэр үрдүк чыпчаалы ылбыт генетическэй кодтаах боруоданы көннөрү боруода эрэ курдук буолбакка, үүтү ыыр массыына курдук көрөллөр. Ол иһин бу боруодаҕа наһаа үрдүк ирдэбил туруох­таах. Олорор дьиэҕэр курдук үчүгэй усулуобуйаны бу боруодаҕа тэриллиэхтээҕэ.

Билигин Арассыыйаҕа 14 сүтэн эрэр боруода сүөһүнү буллулар, онно холмогорскай уонна саха сүөһүтэ эмиэ кииристэ. Ону, дьэ, үөрэтии саҕаланна. Саха сиригэр холмогорскай боруода 1929 с. аҕалыллыбыта.

Оччолорго Комму­нис­тическай баартыйа голштинскай боруодаҕа көһүөххэ диэн уураахтаабыта. Сэбиэскэй Сойуус ити кэмҥэ  биир ынахтан 3000 тахса үүтү ыыра. Ол эрээри биһиги аҕа көлүөнэ зоотехниктарбыт оччотооҕу кэмҥэ сүрдээх сэрэнэн сыһыаннаспыттара, бу боруодаттан толлоллор этэ. 80-с сылларга сэбиэскэй кэмҥэ улахан племенной пиэрмэлэр бааллара. Оннооҕор Ньургустаана диэн өрөспүүбүлүкэ чөмпү­йүөн ынаҕыттан 1983 с. Мэҥэ Хаҥалас Чүүйэ ыанньыксыта Елена Афанасьевна Федорова 8300 киилэ үүтү ыабыта. Уонча ыанньыксыт 5000 киилэ үүтү үрүлүппүтэ. Биир ынахтан 6000 тахса киилэни ыабыт Павел Шарин өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөн ыанньыксыта буолбута. Дьокуускайга, Ленскэйгэ, Хатаска 4000 тахса үүтү ыыр пиэрмэлэр баар буолбуттара. Ол эрээри, хомойуох иһин, Сойуус үрэллэн, итинник бэртээхэй пиэрмэлэр ыһыллыбыттара. Атын өрөспүүбүлүкэлэр голштинскайга көһөн барбыттара. Арассыыйа Үлэҕэ Дьоруойа Михаил Готовцев ынахтарын голштинскай сиэмэнэн буоһатан, боруодатын тупсаран, күн бүгүнүгэр диэри үрдүк үүттээх хаһаайыс­тыбаҕа киирсэр.

Биһиги кэлии сүөһүнү буолбакка – симментальскай боруоданы иитэбит. Академик Афанасий Чугунов өрөспүүбүлүкэ зоотехниктарын үөрэтэн, докторскай диссертациятын көмүскээбитэ. 400 тыһ. тахса саха ынаҕын биирдэ эһэн кэбиспэтэхпит, хас эмэ уонунан сылларга тупсаран, оҕустары аҕалан, 1958 с. искусственнайдык буоһатыыны саҕалаабыппыт. Ол курдук, искусственнай буоһатыы бастаан Мэҥэ Хаҥаласка Төҥүлүтээҕи госплемрассадник оннугар тэриллибит ыстаансыйаҕа өссө
1957 с. саҕаламмыта. Ол иһин күн бүгүҥҥэ диэри симментальскай боруоданы Саха сиригэр таба туттан, 21-с үйэҕэ үктэниэхпитигэр диэри иитэн кэллибит.

Арассыыйаҕа – сүтэн эрэр 14 боруода сүөһү

Билигин Арассыыйаҕа 14 сүтэн эрэр боруода сүөһүнү буллулар, онно холмогорскай уонна саха сүөһүтэ эмиэ кииристэ. Ону, дьэ, үөрэтии саҕаланна. Саха сиригэр холмогорскай боруода 1929 с. аҕалыллыбыта. Сэбиэскэй кэмҥэ эмиэ элбэх үүтү ыыр туһугар  симментальскай, холмогорскай боруодаларбытын иитиэх­хэ диэн уураах 1966 с. тахсыбыта. Онон билигин 14 боруо­да сүөһүнү бииргэ түмэн, Генопуонда тэриллибитэ. Бу пуондаҕа Бүтүн Сойуустааҕы Сүөһү иитиитин института (ВИЖ), ВНИИ-плем, “ГЦВ”, Тимирязев аатынан Тыа хаһаайыстыбатын академия­тын кафедрата, Саха сириттэн “Сахаагроплем” тэрилтэ киирдилэр. Онон 26 эрэгийиэн тэҥҥэ үлэлиэхпит.

Арассыыйатааҕы бу 14 сүтэн эрэр сэдэх боруодаларга биһиги “сахабыт сүөһүтэ” боруода, холмогорскай Бүтүн Арассыыйа үрдүнэн икки эрэ эрэгийиэҥҥэ, Коми уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр киирэн тураллар. Оттон Арассыыйаҕа тэнийэ сылдьыбыт симментальскай боруодабыт ханна да хаалбатах. Арай бары өттүнэн сөп түбэһэн, Сахабыт сиригэр киэҥник тарҕанан, Социалистическай Үлэ Дьоруойдарын, Арассыыйа Дьоруойун, Ленин уордьанын кавалердарын үүннэрэргэ күүс-көмө буолбутун, тыйыс усу­луобуйалаах тыабыт сирин төрүт дьарыга, олоҕун оҥкула, саха ыалын экэниэмикэтэ буолла. Күн бүгүнүгэр диэри ыраас хаанын сүтэрбэккэ иитэн кэлбиппитин учуоттаан, сэдэх генопуонда боруода сүөһүгэ киллэрэргэ өрөспүүбүлүкэ племенной үлэтин, наукабыт, салалтабыт биир тутаах соругунан буолар.

Тэрилтэ салайааччыта Алек­сей Жирков, племенной отделтан Ньургун Мордовской, ТХНЧИ-тан Варвара Романова, ТХМ Сүөһү иитиитин департаменын салайааччытын солбу­йааччы Галина Осипова бу үлэҕэ күүскэ туруннулар.

Генопуонда боруодатын суолтата тугуй? Биһиги племенной собуоттары кытта Арассыыйа племенной регистригэр киирэн, Национальнай ассоциация нөҥүө судаарыстыбаттан көмөлөөх буоларын ситиһиэхтээхпит. Биһиги онон симментальскай боруоданы киллэрэргэ туруорсабыт.

Бу буолан ааспыт мунньахха ГЦВ-га ыытыллыбыт быыстапка кэмигэр саха сүөһүтэ ордук интэриэһи тарта. Ол иһигэр холмогорскай, симментальскай боруодаларын иитии эмиэ интэриэһиргэттэ.

Кымыс уонна Алдан – ааттаах оҕустар

Москваҕа туруоруллубут быыстапкаҕа Кымыс уонна Алдан диэн атыыр оҕустарбыт 5000 доза сиэмэни биэрбиттэрэ быһаарылынна. Бу оҕустартан ылыллыбыт сиэмэлэринэн буоһатыллыбыт ынахтар төрүөхтэрэ туох да ыарыыга бэриммэт, хайа баҕарар аһылыкка турар кыахтаахтара дакаас­таммыта.  Оннук кыах­таах сүөһү төрдүн-ууһун (геннэри) булууга болҕомто ууруллуоҕа. Кэргэннии селекционердар Марфа Васильевна Федорова, Ион Павлович Цыпандин, Галина Никифорова, Мария Маппырова,  Клара Антонова, София Барашкова, Вера Николаева, Григорий Давыдов, Александр Нефедьев курдук аҕа көлүөнэ исписэлиистэрбит уопуттарын туһаныахтаахпыт.

Айсен Николаев босхо тарҕатарга дьаһайбыта

Быйыл кыһыны быһа инвентаризация бөҕөнү улуус­тарынан кэрийэн ыыттыбыт. Хас биирдии ынах түөрт көлүөнэтигэр тиийэ төрдүн-ууһун булууга үлэлэстибит.  Селекционнай үлэ былаан­наан оҥоһуллуохтаах диэн ирдэбилинэн салайтарабыт. Ил Дархаммыт Айсен Николаев тыа сиригэр ынаҕы буоһатыыга сиэмэни босхо тарҕатарга дьаһал таһаарбыта. Ол соругу толороору 28000 ынаҕы искусственнай буоһатыынан хаптыбыт. Атыыр оҕуһу иитии­гэ эмиэ суолта бэриллиэхтээх. Билиҥҥи туругунан Ил Дархан туруорбут соругун 56 % толордубут, салгыы күүскэ үлэ­лиэхпит. Хатаска, Мархаҕа 10 тиэхиньик-осеменаторы таһааран, билим саҥа ситиһиилэрин билиһиннэрдибит, хайдах УЗИ аппаратын туһанарга үөрэттибит. Осеменатордары Григорий Мачахтыров, Николай Бори­сов үөрэттилэр. Таисия Десят­кина, Анна Осипова, Мария Ника­норова, Светлана Слепцова, “Саха сүөһүтэ” тэрилтэ исписэ­лиистэрэ уо.д.а. күн бүгүн сүөһү иитиитин тупсарыыга таһаарыылаахтык үлэлииллэр. Тыа хаһаайыстыбатын НЧИ-гэ, саҥа салалтаҕа, бүгүн үлэлии сылдьар эдэр исписэлиистэрбитигэр эрэнэбит.   Онон инникитин Саха сиригэр сүөһү иитиитин саҥа таһымҥа таһаарыыга үлэлэһиэхтээхпит.

Татьяна Протопопова,

“Сахаагроплем” тэрилтэ исписэлииһэ, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх зоотехнига.

Хаартыскалары: Т. Протопопова тиксэрдэ.