Ыраах айан суоппардарын дьоллорун күрүлгэнэ

Кэлиҥҥи кэмҥэ ыччаты Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга иитиэххэ диэн боппуруос олус сытыытык турда. Онуоха сэбиэскэй кэмҥэ “Ийэ дойдуга таптал туохтан саҕаланарый?” диэн ырыаны оҕо эрдэҕиттэн ыллаан улааппыт көлүөнэ билигин бэйэтин дьыалатынан төрөөбүт түөлбэҕэ тапталын бигэргэтэр.

Биир оннук холобурунан «ТааттаДальнобой» ыраах айан суоппардарын түмсүүлэрэ буолар. Урбаанньыттар түмсүүлэрин “Үлэ киһитэ” бириэмийэ лауреата, СӨ тырааныспарын бочуоттаах үлэһитэ, “Таатта улууһун сайдыытын кылаатын иһин” бэлиэ хаһаайына, “Тааттыыныскай нэһилиэк” МТ бочуоттаах олохтооҕо Никифор Кутугутов салайар. Манчаары оонньууларыгар анаан урбаанньыт-суоппардар төрөөбүт Таатталарын Ытык Күөлүгэр 5 миэтэрэ уһуннаах, 20 миэтэрэ кэтиттээх сүүнэ улахан “Дьол тааһа” диэн күрүлгэни тутан дьэндэтэн бэлэх ууммуттара. Бу саҥа искибиэргэ дьиэ кэргэн, ыччат дьон сөбүлээн сынньанар, араас суолталаах тэрээһиннэр буолаллар.

Кытай күрүлгэнэ

Маннык улахан айылҕа тааһыттан кутуллан оҥоһуллубут маанылаах күрүлгэни, кырдьык да, сатабыллаах дьон толкуйдаабыттар эбит. Бу идиэйэ ааптардара Кутугутовтар буолаллар, дьэ ол кинилэргэ туохтан саҕыллыбытын ыал аҕата Никифор Леонтьевич маннык кэпсиир:

— 2018 сыллаахха Кытайга Бэйдайхэ куоракка кэргэммин кытта сынньана тиийбиппит. Ол онно улахан куораты кэрийэ сылдьан, бэйэлэрэ оҥорбут сүүнэ улахан күрүлгэннэрин көрөн баран, “аата, маннык күрүлгэн биһиги Ытык Күөлбүтүгэр баара буоллар…” диэн баҕа санаа ымыыта үөскээн хаалбыта. Киэһэ аайы хайдах оҥорбуттарын баран анаан көрөр, үөрэтэр этибит. Онтон икки сыл буолан баран, дьиэнэн Өймөкөөҥҥө бара сылдьыбыппыт. Онно баран иһэн, оруобуна Кытайга көрбүт күрүлгэммит курдугу көрөн соһуйбуппут. Бу Ийэ айылҕа бэйэтэ айбыт оҥоһуга этэ. Ол эбэтэр, хайа хаара ууллан, күрүлгэн курдук таастан тааска түһэ турара — умнуллубат түгэн. Кэргэним Людмила ол тыаһы истэн иһийэн турдахпытына, “биһиги маннык күрүлгэн тыаһын аны Ытык Күөлбүтүгэр истиэхпитин наада…” диэн этии киллэрбитэ. Ол кэнниттэн иккиэн аны ити идиэйэни олоххо киллэрэр аатыгар түстүбүт. Мин түмсүүм уолаттарын кытта сүбэлэспитим. Бары бу баҕа санаа ымыытын олоххо киллэрсэргэ бэлэмнэрин эппиттэрэ. Нууччалыы эттэххэ, “идейнэй генераторбыт” Людмила Семеновна бары ымпыгын-чымпыгын толкуйдаан барбыта. Мин уолаттарбынаан — толорооччуларбыт. Ким ханна айанныырынан, араас таастары аҕалан бардылар. Ол курдук, Алдантан, Дьааҥыттан, Томпоттон, Өймөкөөнтөн, Хаҥаластан, быһата, өрөспүүбүлүкэбит айылҕатын таастара тутуу матырыйаалын быһыытынан кэлитэлээн бардылар. Сааскы-сайыҥҥы сынньанар кэммитигэр “бу маннык оҥоруохха…” диэн толкуйдаан, сыл аайы тупсаран испиппит.

Улуустартан —таастар

Салгыы Никифор Леонтьевич кэпсээнигэр кэргэнэ Людмила Семеновна кыттыста: “Бырайыагын уонна симиэтэтин Никифор бэйэтэ аахпыта-суоттаабыта. Таастары булуу, аттаран оҥоруу — эмиэ кини кэпсэтиитинэн. Ол курдук, күрүлгэн сүрүн таастарын Хаҥалас Хачыкаатын карьерыттан атыыласпыппыт. Алдантан уолаттар төгүрүк таастары аҕалбыттара. Иһирдьэ “үрүйэ” анныгар сытар хара таастар — Дьааҥы Ньэлгэһэ үрэҕиттэн кэлбит ураты таастар. Улахан таас — Томпо тааһа. Үрэх таастара — Өймөкөөнтөн”.

Онон биир өттүнэн, “ТааттаДальнобой” түмсүү суоппардара бэйэлэригэр бу “Дьол тааһын” искибиэринэн 20–21‑с үйэ ыраах айан суоппардарын үлэлэрин устуоруйатын үйэтитэр өйдөбүнньүк туппуттар да диэххэ сөп.

“Күөх уот” умайыыта

“Дьол тааһа” бырайыак өссө Кытайга баҕа санаа ымыытын быһыытынан толкуйданыаҕыттан, барыта силигин ситэн испит эбит. Суоппардар тылларынан, “күөх уот” кинилэр суолларын сырдатан испит. Докумуоннара оҥоһуллубутун кэннэ, идиэйэ ааптардара Кутугутовтар “Дьол тааһын” Бэйэ көҕүлээһинин (ППМИ) бырайыагар куоластааһыҥҥа киллэрбиттэр. Ытык Күөл олохтоохторо хас да бырайыактан, биллэн турар, сонун искибиэр тутуутун талбыттар. Онон биир дойдулаахтара өйөөһүннэрэ санааларын көтөҕөн, улуус салалтата өйөөн, бырайыак олоххо киирэн барбыт. “Күрүлгэн уута хантан кэлэрий?” диэн ыйытыы үөскээбитигэр, Никифор Кутугутов быһааран биэрдэ: “10 кубтаах емкость турар. Резервуартан ууну носуос оборор уонна турба устун төттөрү-таары хачайдыыр. Идиэйэбитин олоххо киллэрэрбитигэр хоту дойду айылҕатын күрүлгэнигэр — таастан тааска түһэр ууга майгынната сатаатыбыт”.

Дьол тааһа

Күрүлгэн ортотугар “Дьол тааһа” эбийиэк турар. Бу тааһы манна киирбит киһи бары имэрийэр, баҕа санаатын этэн ааһар. Истиэнэҕэ суруллубут олоххо эрэли, сырдыгы саҕар тыллар киһини кынаттыыр айылгылаахтар. Уу тыаһыгар бигэнэн, “Дьол тааһын” имэрийэ туран, эн олоҕуҥ суола саҥалыы арыллар: “Бүгүн — ситиһии, бүгүн — табыллыы”; “Хаһан да хойут буолбатах: саҥа сыалы туруорунар, саҥа баҕа санааны толорор”; “Айбытыҥ үйэлээх буоллун, оҥорбутуҥ олохтоох буоллун!”; “Ылыс, саҕалаа, инники хардыылаа”. Ама, ким маннык тыллартан санаата эрдийбэт буолуой! Ол да иһин Манчаары оонньууларын кэмигэр, ардаҕы ардах диэбэккэ, киһи бөҕө кэлэн сылдьыбыт. “Дьол тааһыгар” баҕа санаатын дуоһуйа сипсийэн, билигин хас биирдиилэригэр ол туолан эрдэҕэ…

“Алгыстаах аартык” — дьол уйата

Мандар Уус философскай уруһуйдарынан киэргэммит “Алгыстаах аартык” искибиэр — эмиэ Кутугутовтар айан оҥорбут бастакы искибиэрдэрэ. Ыал буолар ыччаттарга аналлаах тимиринэн иһэрдиллибит тиит маска сүүнэ улахан Сүрэх күлүүс тапталлаахтар ыал буолбуттарын чиҥэппит күлүүстэрин тылын “мунньа” турар. Дьэ бу улахан күлүүс туолуор диэри төһөлөөх элбэх ыал манна кэлэн, сүрэҕин холбуоҕай! Бу искибиэри суоппардар эмиэ бэйэлэрэ харчы бырахсан оҥорбуттар. Быйыл 40‑ча социальнай харалта үлэһитэ субуотунньуктаан, киэргэтэн, Манчаары оонньууларын саҕана Ытык Күөл сэлиэнньэтин эмиэ биир кэрэ көстүүлээх сиринэн буолбут.

…Билигин ким эмэ тугу эмэ оҥороору гыннаҕына, “сыаната төһөнүй?” диэн буолар. Өскө бу “ТааттаДальнобой” түмсүүлэрин курдук төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээх дьон нэһилиэк аайы бааллара буоллар, төһөлөөх кэрэ сирдэр баар буолуо этилэрий! Биллэн турар, кинилэри Таатта Кутугутовтарын курдук көҕүлүүр дьон наадалар. “Дьол, таптал уонна сатабыл” диэн биир толкуйдаах, санаалаах 35 сыл устата олох киэҥ аартыгын устун сиэттиспитинэн айаннаан иһэр Никифор уонна Людмила Кутугутовтары бар дьон махтала өссө да саҥаны, үйэлээҕи айарга-тутарга өрүү кынаттыы сырыттын!