Куорат сахалара… Нууччалыы тыллаах саха бэйиэттэрэ. Икки култуура икки ардыгар ыарыылаахтык кыбыллыбыт уонна ол бэйэлэрин икки ардыгар кыараҕас эйгэлэригэр, сыһыаннарыгар, өйдөбүллэригэр “буһан” уһаарыллан хаалбыт хаарыан дьон.
Мин харахпар көрөн кэлэбин кинилэри. Саха бастакы, иккис, үһүс кэрдиис интеллигеннэрин. Ааттаах-суоллаах учуонайдар, артыыстар, “үрүҥ дьиэ” үрдүк сололоохторо, архитектордар, худуоһунньуктар, суруналыыстар.
Оччотооҕуга куоракка сахалыы оскуола суоҕуттан нууччалар ортолоругар үөрэммит, иитиллибит кинилэр көмүс ньээккэ оҕолоро. Хайдах дьон, кимнээх этилэрэй?
Үрдүк култууралаах, элбэҕи аахпыт, көрбүт-билбит, мааны, муодунай, ыраас таҥастаах. Көрүҥнүүн атын этилэр. Сайыны быһа таһырдьа, айылҕаҕа сылдьан күн уота килэриччи сиэбит сирэйдээх, от-мас ыарахан үлэтигэр хаптаччы баттаппыт тыа оҕолоруттан быдан үрдүк, уһун уҥуохтаах, сырдык ньуурдаах, куоракка үөрэнэ киирдэхпитинэ атын дойдуттан сылдьар дьон курдук көстөллөрө. Кинилэр олус сайдыылаах уонна талааннаах этилэр. Ол эрээри, тыа сириттэн силис тардан тахсыбыт сахалыы төрүт тыл, култуура кинилэри өйдөөбөтөҕө. Онтон улуу Пушкин литературата, Арассыыйа, оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус кинилэри бэйэтин киэҥ киэлитигэр киллэрэр санаата суоҕа.
Москуба ырааҕа да бэрт этэ. Төһө да кинилэр нуучча суруйааччыларыттан итэҕэһэ суох таһымнаах, ардыгар авангард өртүгэр аһара барар айымньылары айар кыахтаахтарын үрдүнэн. Инньэ гынан икки “уот” икки ардыгар хаалан хаалбыттара. Кинилэр элбэҕи билбит-көрбүт, аахпыт буоланнар биһиги иннибитинэ билбиттэрэ поэзия, литература ис туругун, саҥа сүүрээннэри. Ол кинилэр ситиһиилэрэ, инники куотан уһулуччу көтөн тахсыылара биир өртүнэн «трагедияҕа» тиэрдибитэ. Тоҕо диэтэххэ саха ааҕааччыта, официальнай литературата, кириитикэтэ кинилэри ылымматаҕа, иһигэр киллэрбэтэҕэ. Үйэлэрин тухары саха сирэйдээх, нуучча тыллаах литература буолан хаалбыттара.
Чаҕыл
Бастаан биллибит нууччалыы тыллаах саха бэйиэтэ. Тапталлаах суруйааччыбыт Амма Аччыгыйын уола. Талааннаах бэйиэт, романтик, геолог, киэҥ билиилээх суруналыыс. 33 сааһыгар күн сириттэн күрэммит. Билигин кини туһунан туох да матырыйаал суоҕун кэриэтэ. Өлбүтэ сэттэ сыл буолбутун кэннэ тахсыбыт “Красные маки “ диэн ытыс саҕа, чараас кинигэлээх. Биир –икки ахтыы баар. Онон бүттэ. “Биһиэхэ кини аата табу курдук этэ” – диэн кэпсээтэ хасыһан, көрдөөн булбут киһим — аймаҕа, сиэн быраата Никита. Николай Егорович тоҕо биирдэ да ахтыбатаҕа, аҕыйах тылы анаабатаҕа буолла уолугар? Дьикти…
Онтон Чаҕыл киһи уоллаахпын диир уола эбит. Талааннаах бэйиэт, байанайдаах булчут, геолог, Саха сирин тайҕаларын, маардарын кэрийбит, атаҕынан тэпсибит, тыалга үрдэрбит, кумаарга сиэппит. Мин өйдөөбүппүнэн кини улахан тэбэр, таптыыр, үөрэр-хомойор уйан сүрэхтээх киһи эбит. Дьокуускайга онус кылааһы бүтэрбит, Соҕуруу Саха сиригэр геологическай партияларга, “Молодежь Якутии” хаһыакка кэриспэндьиэнинэн үлэлээбит. Ол сырыыларыттан, сиргэ-уокка, айаҥҥа сылдьыбытыттан, хоту дойду романтикатын айар үлэтигэр киллэрбит.
Маршрукка
Тыалар, маардар, харыйалар — сөп гыннылар,
Толооннорго утуйуулар – сылаттылар,
Аат харата сыыллаллар – нэдиэлэлэр,
Сылаас дьиэлэр, ороннор – аҕыннылар.
Туохха наада – Авантюра?
Сылдьаллар дии дьоннор – сыта-тура?
Тыаны, маары, тайҕаны билбэккэ,
Кыымаайыга, бырдахха сиэппэккэ,
Минньигэстэн, үчүгэйтэн маппакка…
Баар буолар маршрукка итинник – кэмсинии,
“Аны бүттүм диэн бэйэни – этинии,
Билэбин ээ бу киһи — дууһата,
Олоруо дуо кинитэ суох – ТАЙҔАТА!
(Борис Кэм көҥүл тылбааһа)
“Шестидесятники” диэн 60-с сыллардаахха бэлиитикэҕэ сымнааһын буолбутугар өрө көтөн тахсыбыт хамнааһын, Евтушенко, Вознесенскай, Ахмадуллина, Окуджава Москубаҕа улахан стадионнарга толору дьону хомуйар буолбуттара. Тайҕанан, маарынан бард романтик Юрий Визбор ураты ырыалары айара. Гитара тыаһыыра, кутаа умайара. Россия, Сэбиэскэй сойуус үрдүнэн поэзия өрө күөрэйэн тахсыбыта. Онтон манна Саха сиригэр “молодежкинецтар” диэннэр бааллара. Кинилэри кытта биир хааннаах дьон.
“Молодежь Якутии” хаһыат иһинэн үлэлиир литературнай түмсүү уоттаах-күөстээх мунньахтарын саныыбын – диэн ахтар Алексей Михайлов, — өрүкүйбүт харахтар, күүстээх хамсаныылар, куолас бүтүөр диэри хардырҕас мөккүөрдэр, уонна хоһооннор, хоһооннор, хоһооннор… Тохтообокко кутуллар хоһооннор. Бэйэбит суруйбут хоһооннорбут, атыттар, классиктар уонна саҥа саҕалааччылар тыллара, моднай уонна умнуллубут бэйэттэр поэзиялара…Онно барытыгар кэпсэтии дууһатынан Чаҕыл буолара.
“Киһи ымсыырбат дьылҕалаах дьоно этилэр, диэн суруйар Чаҕыл бастыҥ табаарыһа, Эллэй уола Альфред Кулачиков, — Геннадий Гаденов диэн геодезист, Алтайтан төрүттээх айар куттаах уол, дойдутугар баран аата-суола суох сүппүтэ, онтон Сергей Окоемов Сангаар таһыгар бэйэтигэр тиийиммитэ”, – диэн суруйар Альфред.
Соҕотохтохсуйбуттар наһаа (оннук буолааччы),
Дьоҥҥо аралдьыйа кэлэллэр,
Бэл, онно да олороннор
Соҕотохторун умнубаттар…
Баҕар кинилэр көҥүл салгынын тыыммыттара буолуо. Оччолорго бобуулаах. “Чаҕыл айар көҥүлүн ол-бу хоп-сип, бэл, чиновниктар мөҕөр хаһыылара кыайан тохтоппотоҕо», — диэн суруйар доҕоро Альфред. Кинини таптыыр “Молодежь Якутии” хаһыатыттан үүрбүттэрэ. Мин кини чугас аймаҕа профессор Авксентий Егорович Мординов кыыһа Галина Авксентьевналыын кэпсэтэ сылдьыбытым.
“Кэмэ наһаа ыарахан этэ биһиги аймахха, — диэбитэ кини, — ол да суола баара буолуо, Өксөкүлээх, Алампа, Неустроев ааттарын көмүскээн “ Три реалиста писателя” диэн үлэни суруйбут Георгий Башарин дьыалатыгар аҕабытын сойуолаһа сылдьыбыттара. Суох да гынар кыахтаахтарын Намҥа куска күрэтэн быыһаабыттара диэбитэ.
Сымыйанан билинэртэн ордук судургу суох.
Умса көрүөҥ.
Буруйдаахпын дэниэҥ.
Бырастыы гыныҥ алҕас диэн этиэҥ.
Сирэйгэр биир да тымыр ибир гыныа суоҕа.
Дууһаҕар биир да тымыр тэбиэлиэ суоҕа,
Барыта орун оннугар оһуоҕа….
Онтон искэр уларыйбат буоллаххына
Билиммэт уонна сымыйанан саҥарбат буоллаххына
Дьэ доҕор улахан көр! Бүтүн үөрүнэн саба түһүөхтэрэ.
Дьэ. Оччоҕо сэттэбит кэлиэ.
Күлэ оонньообуппут тохтуо.
Билбит дьыалам. Амсайбытым.
(Борис Кэм көҥүл тылбааһа)
Бириэмэни куотуу, оччотооҕу тулалыыр дьон өйдөөбөтүн өйдөөһүн, ардыгар туоратыллыы — айар киһиэхэ улахан, ыарахан адаҕа. Дууһа адаҕата. Баҕар ол иһин буолуо, кинилэр биһиги билбэт сирдэрбитигэр көҥүл өртүнэн бараллара…
Борис Павлов, Арассыыйа литературнай бириэмийэтин лауреата