«Ырыа — айылҕа тылбаасчыта, суолдьута, сирдьитэ…”

Ырыа диэн саха норуотун толкуйун, тылын-өһүн, кутун-сүрүн, иэйэр-куойар туругун илдьэ сылдьар айылгытын баайа. Саха киһитигэр ырыа-тойук диэн былыр-былыргыттан дууһатын туругун толору арыйар, улахан үөрүүттэн-хомойууттан, хараастыыттан үөскүүр иэйиитин тоҕо тэбиир, ыллатар-ытатар ньымата. Дьон бытарыһан олорор кэмигэр, саха киһитэ ыллаан, тулалыыр айылҕатын, көрбүтүн-истибитин хоһуйан, тапталыгар билинэн тууйуллубут, хоммут уоһун хоҥнорон, сэһэргэспит тэҥэ дуоһуйан, тыынын таһааран, соҕотохсуйбакка, буомурбакка тиийэн кэллэҕэ.

Аныгы дорҕоон сайдыбыт кэмигэр дьон муусукаҕа сыһыана араас. Туох да суолтата, улахан ис хоһооно суох тыллаах-өстөөх, киһини долгуппат, киһи дууһатын кылын таарыйбат ырыалар дэлэйэннэр, хамсанарга-имсэнэргэ эрэ аналлаах матыыптаах буоланнар,  дьон ырыаны күдээринэ истэр кэмэ кэллэ.

Ырыа ийэ тылы харыстыырга сүдү суолталаах дьарыкпыт. Ол да иһин,  маҥнайгы бэрэсидьиэммит  Михаил Николаев муусука сайдыытыгар хас да хайысханан ураты суолталаах дьаһаллары ылыннаҕа. Ол үлэтин түмүгэ – билигин саха муусуката, араас жанрдарга үлэлиир саха мусукааннара, ырыабыт-тойукпут аан дойду таһымыгар билиниитэ.

Кэлиҥҥи кэмҥэ саха төрүт ырыаларын сөргүтүү баран, билигин үгүс ырыаһыттар дьиэрэтии, дэгэрэҥ, кутуруу ньымаларынан ыллаан дьон сэҥээриитин ылаллар.

Аныгы тэтимнээх, электроннай, атын үгүс ньыманан оҥоһуллар тыас-уус, дорҕоон тарҕаммыт кэмигэр киһи тыыннаах дорҕоону, тыыннаах доҕуһуолу суохтуур. Киһи дьиҥ күүстээх иэйиини дириҥ ис хоһоонноох, араас толкуйга аҕалар эрэ муусуканан доҕуһуоллатан билиэн сөп эбит.

Киһи үөрэрэ диэн, төһө да “Табык” курдук таһымнаах тэрээһиннэр кэлиҥҥи кэмҥэ ыытыллыбаттарын үрдүнэн, Сиэн Тиитэп курдук муусукаҕа, ускуустубаҕа дьиҥ бэриниилээх дьон баар буолан, билигин да инструментальнай бөлөҕүнэн оонньуур мусукааннар бааллар. Ол курдук,  быйыл бэһис сылын Сиэн Тиитэп олохтообут «Сааскы дорҕоон» тыыннаах доҕуһуолунан рок-бэстибээлэ ыытыллыа.

Ааспыт сыл  алтынньытыгар  «КарлРокФест» диэн бэрт сэргэх тэрээһин буолан ааста. Онно өрөспүүбүлүкэбит  араас муннуктарыттан рок-мусукааннар мустаннар,  Карл Сергучеву өрөгөйдөөх күнүнэн эҕэрдэлээтилэр. Көрөөччү аҕыйах эрээри, тыыннаах дорҕоон дьиҥ сүгүрүйээччилэрэ уонна рок-муусуканы сэҥээрээччилэр мустан олус истиҥ тэрээһин буолан ааста.

Бу кэнсиэркэ Сунтаартан кэлбит «Айтал» бөлөх төрүттээччитэ, салайааччыта, сахалыы тыыннаах доҕуһуол дэгиттэр маастара Юрий Спиридонов-Сиэн Тиитэп уонна кини иитиллээччилэрэ «Хаһыы» бөлөх мусукааннара ураты таһымнарын көрдөрдүлэр.

Ол курдук,  «Хаһыы» бөлөх бастакы ырыатын кэнниттэн  муусуканы сэҥээрээччи дьон: «Ноо!” – диэн  суугунаһа түстүлэр.  Дьикти ураты тыыннаах дорҕоон! Хас биирдии истэ олорор киһи эрчимнээх иҥиирдэнэн, күүстэнэн-уохтанан барар тэтимэ тэнийдэ... Анатолий Пахомов уонна Анна Трифонова ырыалара ыраах, үөһэ эҥсиллэ дуораһыйда! Дьэ, кырдьык да киһини сэргэхситэр дорҕооннор.

Киһи сөҕөрө диэн, Сиэн Тиитэп хаһан эрэ быычыкаан чоҕулуччу көрбүт уолу Сунтаар мусукаалынай оскуолатыгар үөрэппитэ, ол уол — Анатолий Пахомов билигин туспа суоллаах-иистээх, бэйэтэ уһуйааччы буолан барҕаран таҕыста. Кини гитараҕа үөрэппит учууталын Сиэн Тиитэби кытары тэҥҥэ араас сыаналарга ыллыыр-туойар.

Анатолий Пахомов өрөспүүбүлүкэҕэ  тарбахха баттанар идэлээх гитарист. Кини оҕо сылдьан боксанан утумнаахтык дьарыгыра сылдьан, бэйэтин кистэлэҥ баҕатыгар абылатан, куоракка кэлэн боксерскай форма оннугар гитара ылан баран, ол доҕорун кытары күн бүгүнүгэр диэри арахсыбакка сылдьар. Ол курдук,  кини 2007 с. Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатыгар Сиэн Тиитэп салайааччылаах гитара кылааһыгар үөрэнэ киирбитэ, ону тэҥэ “Ойдуо” диэн этническэй бөлөххө сахалыы муусука тэриллэригэр (күпсүүр, хомус, кырыымпа,  о.д.а) оонньуурга үөрэммиттэрэ. Онтон 2012-2017 сыллардаахха Муусука үрдүкү оскуолатын, М.Н. Жирков аатынан муусука училищетын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ.

Идэтийэн үөрэнэр кэмнэригэр «Сата дуорай» диэн Сиэн Тиитэп салайар устудьуоннар бөлөхтөрүгэр дьарыгырара. Онно кинилэр сахалыы тыыннаах ырыалары толороллоро, чабырҕахтыыллара, тойуктууллара. Ол курдук,  бу бөлөҕүнэн 2014 с. «Табык” бэстибээлгэ  Гран-при буолбуттара.

Ол кэннэ төрөөбүт Сунтаарыгар тиийэн,  билигин бэйэтин курдук талааннаах оҕолорго муусука уһуйааччытынан үлэлиир, оҕолору муусука кэрэ эйгэтигэр угуйар. Анатолий Пахомов уһуйааччы быһыытынан бэлиэтииринэн, муусуканан уонна ханнык эмит үнүстүрүмүөнүнэн  дьарыктанар оҕо олус тулуурдаах, дьулуурдаах, болҕомтолоох, бэрээдэктээх уонна күннээҕи олоҕун кыра эрдэҕиттэн аттара үөрэнэр буолар эбит. Бу дьарык оҕолору араас мөкү дьаллыктан харыстыыр, доҕордоһорго, талбыт дьарыкка бэриниилээх буоларга үөрэтэр.

Толя бэйэтэ билинэринэн, гитараҕа оонньоон ураты турукка киирэн, бэл куйаарга көтөр кэриэтэ, сиртэн-буортан тэйэн ардыгар алыптаах дойдуга сылдьан кэлэр курдук. Идэтин таба тайанан талбытыттан дьоллоох. Ханна да буоллун, тугу да гыннын,  кини иһигэр ыллыы, муусукатын, матыыбын дорҕоонун оҥорон көрө сылдьар. Муусука киһи уйулҕатын олох араас охсууларыттан харыстыырын тус бэйэтэ бигэргэтэр. Хайа баҕарар айар-тутар киһи курдук,  кини эмиэ айымньыларын дьонугар-сэргэтигэр аныыр: ырыа дьон сүргэтин көтөҕөр, кутун-сүрүн бөҕөргөтөр күүстээҕэр итэҕэйэр.

Анатолий гитараҕа оонньуурун таһынан, ырыа суруйар, матыып айар, ырыа аранжировкатынан дьарыгырар. Учууталыттан утумнаан саха-рок, этно-рок, блюз көрүҥнэринэн умсугуйан дьарыктанар, айар-тутар. Бу ырыаһыт таһымын сыаналыырга биири бэлиэтиир тоҕоостоох. Кини  биир өттүнэн Сиэн Тиитэп сабыдыалынан буоллаҕа, үгүс ырыалара Тумус Мэхээлэ сахалыы тыыннаах айымньыларын матыыпка түһэрбитэ буолар («Санаабар ыттаммын», “Киһи күннээх”, “Билэр-билбэт”, “Хаһан, ханна да буоллун”, “Этэр эҥин санаам”). Билэргит курдук, Тумус Мэхээлэ – саха философиятыгар дириҥ хорутуулаах толкуйдаах бөлөһүөк киһибит. Кини саха-рок, этно-рок аҕалаатар аҕата, хас эмэ көлүөнэ саха дьоно, чуолаан рок-ырыаһыттар, сүгүрүйэр ытык киһибит.

Төһө да үгүс киһи рок-муусуканы истибэккэ эрэ саба быраҕан ылыммат буолбутун иһин, дьиҥэр рок-муусука саха киһитин эйэҕэс, сиэрдээх айылгытыгар, ис туругар олус чугас. Рок-муусука көрүҥэ араас, ол барыта бас гитараны эрэ ыйылата-ыйылата, хаһыытаан-ыһыытаан дибдийии эрэ буолбатах. Саха-рок, этно-рок – бу саха киһитин толкуйун, майгытын-сигилитин, олоҕу көрүүтүн-истиитин ийэ тыл сүмэтин түмэн этинии-тыыныы, дириҥ ис хоһоонноох толкуйдатар айымньылары толоруу.

«Хаһыы» диэн бэйэтэ олус дорҕоонноох бэлиэ ааттаах бөлөх Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын иһинэн 2021 с. тэриллиэҕиттэн биллэн-көстөн, киэҥ далааһыннанан эрэр. Бэйэлэрин бөлөхтөрүгэр Анатолий Пахомовы кытары биир санаанан дьарыктаналлар: кинини кытары бииргэ үөрэммит уонна эмиэ Сунтаар муусукаҕа оскуолатын уһуйааччылара Ньургун Данилов (клавиша), Владимир Константинов (бас-гитарист), ону тэҥэ биэнсийэ пуондатын  үлэһитэ Юрий Иванов (ударник), урбаанньыт Арнольд Ордахов (ритм-гитарист), Сунтаар улууһун култууратын уонна айылгытын салалтатын сүрүннүүр салаатын сэбиэдиссэйэ Анна Трифонова (солистка), академическай вокал уһуйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин  култууратын туйгуна Юлия Филиппова.

Бу бөлөх мусукааннара бары анал үөрэхтээх дьон. Билигин Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатыгар Анатолий Рашидович Пахомов оҕолору гитараҕа, Ньургун Николаевич Данилов тромбоҥҥа, синтезаторга үөрэтэллэр, Владимир Васильевич Константинов оҕолор вокальнай-инструментальнай бөлөхтөрүн салайар. Аныгы айар-тутар дьоҥҥо уратыны айар, бэйэ суолун булунар уустук эрээри, бөлөх бары кыттааччылара оҕо сылдьан саха төрүт култууратыгар  уһуйуллубуттара ураты суолланарга олук уурдаҕа.

Билигин үксүн А. Пахомов айымньыларын толороллор. Ону тэҥэ «Айтал” бөлөх репертуарыттан Лена Спиридонова бэйэтин кэмигэр толорбут олоххо сыһыан тустарынан ырыалара дьон биһирэбилин ыллылар («Сөбүлээбэппин», «Үрүҥ оһуор»).

Мусукааннар сэмэйдик билинэллэринэн, учууталлара Сиэн Тиитэп айар-тутар санааларын хам баттаабакка, саҥаны булуҥ, ураты буолуҥ, кими да үтүктүмэҥ диэн ииппит уонна эдэр дьон үрдүк таһымҥа тахсыбыттарыттан үөрэр эрэ эбит. Ол эрэн,  кини тылынан-өһүнэн, сүбэтинэн өрүү аттыларыгар буолан өйүүр.

Блюз, рок жанрдарга үлэлэһэр буоланнар ырыаларын тылыгар болҕомтону уураллар. «Хаһыы» диэн, ааттарыгар эппиттэрин курдук, дьоҥҥо-сэргэҕэ араас санааны, толкуйу, олоххо көрүүлэрин ыллаан-туойан тириэрдиэхтэрин баҕараллар. Онуоха Тумус Мэхээлэ хаалларбыт баай ис хоһоонноох айымньылара көмөлөһөллөр. Поп-муусука дьону сэргэхситэр, күннээҕи олохтон аралдьытар, киһи өйүгэр чэпчэкитик хатанар буоллаҕына, рок-муусука үксүн өй-сүрэх мөккүөрдээх, харсыһыы-хапсыһыы тыыннаах, туспа күүстээх тэтимнээх, санааны оонньотор, киһи ис дьиҥин арыйар хайысха.

Бу курдук толкуйдаах, анаарар кыахтаах саҥа көлүөнэ мусукааннар уһуйуллан тахсан иһэллэриттэн киһи сэмээр үөрэр. Муусука кэрэ эйгэтигэр алтыспыт оҕо да,  киһи да хайдах да хабыр, хаҕыс буолбат эбээт. Онон Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын эдэр эрчимнээх уһуйааччыларыгар айар-тутар үлэлэригэр үрдүк ситиһиини, саҥа үрдэллэри, уҕараабат иэйиини баҕарабыт.

Антонина УСКЕЕВА