Ырыа аргыстаах ини-биилэр

Ааспыт күһүн Алексей Потапов тылларыгар уонна матыыбыгар “Ини-биилэр” диэн бэрт истиҥ, ураты ырыаны сэҥээрэн, күн ахсын истэр буола сылдьыбытым. Бүгүн бу ырыа толорооччулара, айылҕаттан ырыаҕа талааннаах ини-бии Мичил, Кыыдаан ийэлэрин Айталина Можукованы кытта кэпсэтиибитин бэчээттиибит.

Үөрэх, ырыа

– Айталина Николаевна, Мичиллээх Кыыдаан билигин тугунан дьарыктаналлар?

– Мичил Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка магистратураҕа иккис кууруска устуоруйа факультетыгар үөрэнэр. Иккиэн мөлтөхтүк көрөр уонна көрбөттөр оскуолаларыгар үөрэммиттэрэ, онно 12 сыл үөрэнэллэр. Оскуолаҕа хойутаан барбыта, ол кэнниттэн тута университекка Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтугар киирбитэ. Бүтэрээт, тута политология идэтигэр магистратураҕа туттарсарга быһаарыммыта, билигин 2-с кууруска үөрэнэр.

– Университекка киирэригэр хайдах туттарсан киирбитэй, көннөрү эксээмэн этэ дуо?

– Бакалавриакка киирэригэр атыттары сэргэ үс эксээмэни туттарбыта. Үһүс эксээмэн дьоҕуру көрүү этэ.

Кыыдаан оскуола кэнниттэн дьиэҕэ олорор. Муусука, төлөпүөн холбонон онтун истэр. Синтезаторга оонньуур.

– Интэриниэтинэн төһө туһаналлар?

– Син туһаналлар. Кыыдаан Ютубу истэр, былыргыны сэҥээрэр, ханнык артыыс хас сыллаахха төрөөбүтүн, өлбүтүн ааҕа билэр.

– Оҕолоргунаан элбэхтик айаннаабыт эбиккин?

— Саҥа дьыллааҕы сынньалаҥар доҕотторун кытта Сочига баран кэллэ. Сири-дойдуну көрөрүн сөбүлүүр. Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына оптуобус туурунан Европанан (Париж, Венеция, Монако) баран кэлбиппит. Аан бастакы сырыыбыт ол этэ. Улаханнык сэҥээрэн, үөрэн-көтөн кэлбитэ. Итиини тулуйбат буолан сотору-сотору күлүктээх сиргэ баран тура сатыыбын. Уолум кэлэн экскурсоводтар кэпсииллэрин истээри, дьонноох сиргэ соһор. Ону таһынан, Москва, Санкт-Петербург куораттарга хас да төгүл сылдьыбыта. Уопсайынан, Арассыыйа элбэх куоратын, эрэгийиэнин көрдө. Аахтахха, сылдьыбыт сирэ элбэх. Уонна сайын аайы Алексей Потаповтааҕы кытта балаакканан Чурапчы Мырылатыгар тахсан уонча хонон, сынньанан киирэллэр.

– Мичил университекка барарыгар-кэлэригэр тугунан сылдьар? 

– Ээ суох, улахан киһи сылдьа үөрэннин диэн туппаппын-хаайбаппын, бэлэмнээн баран ыытан кэбиһэбин. Үөрэҕэр таксинан сылдьар. Биэнсийэлээх, истипиэндьийэлээх буолан син тиэрдэр.

– Айталина Николаевна, эн бэйэҥ тугунан дьарыктанаҕын?

– Куоракка кэлиэхпиттэн оҕолорбун таһар буолан уонтан тахса сыл үлэлээбэккэ олорон баран, аҕабыт суох буолбутун кэннэ, дьиэбиттэн чугас чааһынай килииникэҕэ гардеробщицалыыбын.

Көрбөт дьон уонна куорат усулуобуйата

– Куоракка бэйэлэрэ сылдьалларыгар туох уустуктары көрсөллөрүй?

– Судаарыстыба куорат киинигэр кыбартыыра биэрэн, абыранныбыт. Кыыдааны чугастыы бэйэм илдьэ сылдьабын. Онон улахан уустугу көрсүбэт. Мичил бэйэтэ сылдьарын быһыытынан, син харгыстары көрсөр быһыылаах эрээри, миэхэ улаханнык кэпсээбэт. Ааспыкка үлэбэр сырыттахпына, бибилэтиэкэҕэ бараары дьиэтиттэн тахсан иһэн, биир киһиэхэ кэтиллибит. “Көрбөттөрү дьонноро арыаллаабакка, бэйэлэрин эрэ ыытан кэбиһэллэр”, – диэн мөҕүттүбүт үһү. Бастакы кууруска үөрэнэр эрдэҕинэ аҕабыт үлэлиир буолан үксүн бэйэм таһарым. Иккис куурустан бэйэм сылдьа үөрэниим диэн таксинан кэлэ-бара үөрэммитэ. Бастакы-иккис кууруска тэбис тэҥҥэ үөрэнэр этим, ааҕан биэрэбин, ону Брайль шрибинэн суруйар.

Хас даҕаны сыллааҕыта биир таксист 700 солк. ылан баран 150 солк. ыллым диэн албыннаабыт этэ. Эрийбиппэр төнүннэрбитэ.

Улахан уол торуоскалаах сылдьар буолан, дьон син өйдүүр. Кыра уолу бэйэм арыаллаан сылдьабын, ол иһин булгуччу ачыкы кэтэрдэбин. Ачыкы кэппэтэхтэринэ оптуобуска: “Притворяетесь, что спите”, – эҥин диэн саҥалар иһиллээччилэр.

– Эн барар-кэлэр буоллаххына, хайдах астанан, хааччынан олороллор?

– Кыра уол уутун да кыайан куттан испэт, бэйэм бүөбэйдиирбэр үөрэнэн хаалбыт быһыылаах. Улахан уол бэйэтэ астанар. Иллэрээ сыл Кыыдаанныын уонча хонукка дойдубутугар ийэлээх аҕабар барбыппытыгар бэйэтэ астанан олорбута. Дөрүн-дөрүн эрийэн: “Маны хайдах гынабын? Итини хайдах гынабын?” – диэн ыйытааччы.

Төрүөхтэриттэн көрбөттөр. Мичил кыра эрдэхпинэ син сырдатан көрөр этим ээ диэн билигин этэр. Онтон оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан кирилиэстэн охтуоҕуттан букатын көрбөт буолбута.

Ырыа аргыстаах ыал

– Оҕолоруҥ ырыаҕа сыстаҕастарын хаһан билбиккиний?

– Улахан уол Мичил муусуканы олох кыратыттан сэҥээрэрэ. Ол гынан баран, кыратыгар букатын ыллаабат этэ. Ньурбаҕа олорор эрдэхпитинэ биирдэ уһуйааҥҥа сылдьар кэмигэр ыллата сатаабыппыт да, ыллаабатаҕа. Сыанаҕа туран-туран баран төттөрү тахсыбыта. Манна Дьокуускайга 4-с кылааска үөрэнэ сылдьан учууталын ылыннарыылаах тылын истэн, Саҥа дьылга ыллаабыта. Ол кэнниттэн Клавдия, Герман Хатылаевтар ансаамбыл тэрийэн, оскуолаҕа кэлэн оҕолору дьарыктаан, онно сылдьан сыыйа ыллаан барбыта. Ол да буоллар, соҕотоҕун улаханнык ыллыырга таласпат этэ. Оскуоланы бүтэрэрин саҕана мусукаан, продюсер, аранжировщик Антон Иванову кытта сибээстэһэн, аан маҥнай Алик Григорьевтыын дуэттаабыта. Салгыы Туймаада ыһыаҕар эҥин кыттыбыта, ити курдук ырыаҕа дьоҕура сыыйа арыллан испитэ.

– Куонкурустарга төһө кытталлар?

– Маҥнай оскуола иһинээҕи, көрбөттөр уопсастыбаларын иһинэн араас куонкурустарга кыттан саҕалаабыттара. Быйыл Никииппэр Сэмэнэп төрөөбүтэ 60 сылыгар аналлаах куонкуруска баран Мичил Гран-при аатын ылан кэллэ. Иллэрээ сыл “Туой Хайа” өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээл-куонкуруска баран “Кэскиллээх ырыаһыт” номинациялаах кэлбитэ. Мелодист, ырыаһыт Алексей Потаповтыын Хабаровскай куоракка ыытыллыбыт эрэгийиэннээҕи патриотическай ырыа күрэҕиттэн иккис миэс­тэлээх кэлбиттэрэ.

Кинигэ уонна сыыппара

– Мичил идэтин бэйэтэ талбыта дуо?

– Ырыаны хобби оҥостон ыллыыллар. Мичил оскуоланы бүтэрэригэр: “Үрдүк үөрэххэ хайдах үөрэниэҥий. Курскайга көрбөттөргө аналлаах муусука училищетыгар барбаккын дуо”, – диэн этэн көрбүппүн кыккыраччы аккаастаммыта. Мичил кинигэҕэ кыратыттан сыстаҕас, остуоруйаны истэрин олус сөбүлүүрэ. Уолаттарым сыыппараҕа, өйгө тутар дьоҕурдара үчүгэй. Кыыдаан ханнык баҕарар сыл чыыһылатын эттэххэ, нэдиэлэ күнэ хаһыс буоларын эндэппэккэ билэр.

– Ону хайдах билэрий?

– Дьэ билэр эрээри, ону биһиэхэ сатаан быһаарбат. Биһиги нэдиэлэ ханнык күнүгэр төрөөбүппүтүн билбэт буоллахпыт, интэриэһиргээн ыйыттахпытына этэр, итэҕэйбэккэ халандаарга бэрэбиэркэлиибит, оруобуна буолар. Дьиэ иһинээҕи халандаарбыт диэн ааттыыбыт. Бытааннык толкуйдуур. Киһи үөрэтэрин соччо ылыммат, ол оннугар бэйэтэ сэҥээрэрин дэбигис өйдүүр, ылынар. Кыра эрдэҕинэ дьон киирдэҕинэ: “Кини хас сыллаахха төрөөбүтүй?” – диэн ыйытааччы. Онтон сиэттэрэн хас саастааҕын суоттаан, толкуйдаан таһаарааччы. Оттон көннөрү икки сыыппаралаах эбиини, көҕүрэтиини ыарырҕатар.

– Баҕар, ырытар, анаалыстыыр дьоҕурдааҕа буолуо.

– Көрбөт дьон үгүстэрэ сыыппараҕа үчүгэйдэр, истэр дьоҕурдара сайдыбыт быһыылаах, уопсайынан. Кыра эрдэхтэринэ хоһоону өйдөрүгэр бэрт түргэнник үөрэтээччилэр, инньэ гынан, ол өттүгэр букатын уустуктары көрсүбэтэҕим. Кыраларыгар Мичилгэ диэн синтезатор ылбыппытын улаханнык сэҥээрбэтэҕэ. Ол оннугар биирдэ өйдөөн истибиппит, Кыыдаан ырыа таһаара олорор эбит. Билигин истэн, ханнык баҕарар сахалыы, нууччалыы ырыаны тыаһатар.

– Бэйэлэрэ ырыа айарга холоммоттор дуо?

– Суох. Улахан уол, баҕар, син таһаарыан сөп этэ да, ылса сатаабат. Атын интэриэстээх. “Айар” кинигэ кыһатыттан Саха сирин устуоруйатын туһунан кинигэни ылларан аахтаран испитэ да, кэлин быыс булбакка сылдьабын. Сорох кинигэни аудионан таһаарбаттар, ол иһин дьонтон истэн атыылаһан аахтарар.

“Мичил үөрэҕин кэнниттэн үлэ булан үлэлиэн уонна ырыаларын түмэн альбом эҥин таһаартарыан баҕарар быһыылаах. Идэлэрин ырыаны кытта ситимнээбэтэллэр да, олохторун тухары аргыс оҥостор былааннаахтар”, – диэн ырыаһыт ини-биилэр ийэлэрэ кэпсиир.