«ҮС ЭЙГЭМ ИЭЙИИТЭ — ҮС КУТУМ ТОЙУГА»

Чурапчыга «Айылгы» норуот айымньытын дьиэтигэр «Мунхалов куйаара» диэн аныгы ускуустуба арт-галереятыгар бэртээхэй тэрээһин буолла. СӨ норуодунай худуоһунньуга, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ магистрана, Дьокуускай куораттааҕы «Иэйии» КСТ (салайааччы И.И.Афанасьев-Алмаас) уонна «Чурапчы» айар түмсүү чилиэнэ, биир дойдулаахпыт Александра Самсоновна Бочкарева-Иннокентьева — Сууралдьыма Куо «Үс эйгэм иэйиитэ — Үс кутум тойуга» диэн айар быыстапката үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһылынна.

Элбэх киһи тоҕуоруһа мустан, киэҥ саала кэрэ эйгэлээх, киһи сүргэтин көтөҕөр, үөрэ-көтө мичилиһэ сылдьар дьонунан туолла. Тэрээһини «Айылгы» иһинээҕи Мунхалов галереятын исписэлииһэ Айылгы Пинигина иилээн-саҕалаан ыытта. Улуус баһылыгын тутууга, архитектураҕа солбуйааччы Афанасий Николаевич Дьячковскай, култуура управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Максим Викторович Смирников, Мырыла нэһилиэгин баһылыга Виктор Иванович Собакин, биир дойдулаахтара — Болугур нэһилиэгиттэн нэһилиэк уран уустарын «Дьарҕаа» түмсүүтүн салайааччыта Светлана Афанасьевна Дьячковская, олохтоох дьаһалтаттан Дария Григорьевна Дьячковская, быыстапканы тэрийээччилэр ааттарыттан Елена Дмитриевна Дьячковская, «Чурапчы» литэрэтииринэй түмсүүтүн чилиэннэрэ (салайааччы Римма Иннокентьевна Корякина-Хотууна), Сууралдьыма Куо бииргэ үөрэммит доҕотторо, уруу-хаан дьоно-сэргэтэ баҕа санааларын бастыҥын, үтүө санааларын үтүмэнин тиэртилэр.
Онтон хартыына галереятыгар киирэн, үлэлэри көрүү буолла. Бары да биир киһиэхэ хайдахтаах курдук сүдү талаан баарын сөҕө көрдүбүт, соһуйдубут, олус биһирээтибит, сэргээтибит. Хас биирдии хартыына олус киэҥ философскай ис хоһоонноох.

«Уруу ыһыаҕа» диэн аатырбыт улахан, олус кэрэ хартыынатыттан киһи саха омук дьылҕатын, олоҕун-дьаһаҕын бүүс-бүтүннүү көрөн билэр. Ол курдук, омукпут сиэрэ-туома, үгэстэрэ бүтүннүү ойууланан, омукпут таҥаһа-саба олус кэрэтик бэриллэн, хас биирдии киһини сөхтөрөр. Уруу түһэрэр алгыс, сүктэр кыыс арыалдьыттара, сэттэ кыталык кыыс, тоҕус туруйа уол балаҕан иннигэр сэлэлии тураллара, сүктэр кыыс кэлэн аан таһыгар чэчири тутан туралларын түөһүнэн силэйэн киириитэ, балаҕан иһигэр саха көмүлүөк оһоҕун оттон күөх унаар торҕо буруо унаарыыта, балаҕан иннигэр тэйиччи соҕус кэргэн кэпсэтэ кэлбит күтүөт уол дьоно-сэргэтэ, аттара, сыарҕалара бүтүннүү ойууланан, киһи эрэ сэргии көрөр хартыыната. Эчи киһитэ элбэҕиин! Эчи таҥастара кэрэтиин! Биир да иккистээн хатыламмат, барыта кэрэ, ураты таҥас-сап ойууламмыта эчи кэрэтэ! Хас биирдии оҕуруота, симэҕэ бүтүннүү бэриллэн, дьэ, кырдьык да сүдү талаан буоллаҕа!

Ити курдук, Сууралдьыма Куо хартыыналара олус дьикти кэрэ эйгэлээхтэр, ураты тыыннаахтар, киһини умсугута тардар сүдү күүстээхтэр.
«Аттар кэпсэтиилэрэ» хартыынаны ылан көрөр эбит буоллахха, эчи бу аттарын ойуулаабыта кэрэтиин! Аттарын харахтара олох бу тыыннаах курдук ойууланан, сибилигин аҕай бу тыбыыран, илгистэн, кэпсэтэн барыах айылаах курдуктар, оннук ураты туруктаахтар. Балаҕан таһыгар сабараанньа үрдүгэр олорор кыракый кыысчааны көрүөҕүҥ. Бу хартыынаны көрөн, мин дьоллоох оҕо сааспын санаан, эһээлээх-эбээм олорбут буор сыбахтаах, сабараанньалаах, иннигэр чарапчылаах былыргы балаҕаннара харахпар субу баардыы элэҥнээн ааста… Санаам ситимэ дьоллоох оҕо сааспар, күөлэһийэ оонньуур сибэккилээх сыһыыбар, күнү-күннүктээн сөтүөлүүр Таатта үрэҕим ыраас уутугар көтүтэн илтэ…
Сууралдьыма Куоҕа улахан махтал буолуохтун, маннык кэрэ хартыыналары айан таһааран, биһиги — сахалар олорбут, олорор олохпутун барытын бу баардыы уратытык холустаҕа тиһэригэр! Худуоһунньук кыраҕы хараҕа хас биирдии быычыкаайык түгэни таба тутан үйэтитэрэ дьэ/ кырдьык бу киһи тылынан сатаан эппэт ураты дьоҕура, талаана!
Сууралдьыма Куолуун Дьокуускай куоракка «Иэйии» диэн суруйааччылар кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэригэр бииргэ алтыспыппыт. 2022 сыллаахха аан бастаан өрөспүүбүлүкэҕэ Александра Самсоновна Бочкарева-Иннокентьева-Сууралдьыма Куо хартыыналарынан «Ойуу тылын күүһэ» диэн бастакы дьүһүйүү күрэһин ыыппыппыт. Салайааччыбыт Илья Ильич Афанасьев-Алмаас. Өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан, хоту Аллайыаха улууһуттан киин улуустарга тиийэ, барыта 64 киһи бу күрэххэ кыттыыны ылбыта. 16 кэпсээн уонна 48 хоһоон киирбитэ. Күрэх түмүгүнэн Сууралдьыма Куо хомуйан, «Саха уран хараҕынан» диэн бастакы хомуурунньук кинигэтин бэчээккэ таһаарбыта.
Бу айар үлэтин быыстапкатыгар кэлиэн эрэ иннинэ кини иккис кинигэтэ күн сирин көрдө. «Дойдум кута» диэн кинигэтигэр Сууралдьыма Куо бэйэтэ айбыт хоһоонноро уонна уруһуйдаабыт хартыыналара киирдилэр. Кинигэ хамаҕатык атыыга барда. Ону сэргэ Сууралдьыма Куо хартыыналара атыыланан, дьон-сэргэ олус үөрдэ, сүргэтэ көтөҕүлүннэ. Оҕо кутун тардар хартыынатын репродукцията, уйгуну-быйаҥы тардар хартыыналары дьон үөрэн туран атыыласта.
Инникитин даҕаны Александра Самсоновна үйэлээх хартыыналары өссө киэҥ далааһыннаахтык суруйан, саха омук олоҕун дьоҥҥо-сэргэҕэ кэпсии, тиэрдэ, үйэтитэ, үксэтэ турарыгар баҕарыаҕыҥ! Сахабыт алмааһыныы кытаанах доруобуйаны, өссө үрдүктэн үрдүк таһымнаах айымньылаах үлэни, сааскы сырдык мичээри, сааскы чаҕылхай күлүмнэс күнү, дьолу-соргуну баҕарыаҕыҥ!

Быыстапка ыалдьыттарыттан санааларын үллэстэллэригэр көрдөстүм

Бастатан туран, Сууралдьыма Куо балта Светлана Самсоновна Сидорованы кытта кэпсэттим. Кини эдьиийин хартыыналарын оҕуруонан тиһэн, хартыынаны иккис тыыннаан, ханна да суох ураты оҥоһуктары оҥорбут. Ол үлэлэри олус сөҕө-махтайа көрдүм.
«Мин эдьиийим Сууралдьымалыын биир ситиммит, биир хааммыт. Кини хоһуйуута, үлэтин ис хоһооно миэхэ олус чугас, өйдөнүмтүө. Ол иһин, эдьиийим үлэлэрин оҕуруобар тистим, алгыһынан симээтим. Чурапчы киэн туттуута буоллун, үйэлэннин диэн баҕа санааттан улахан үлэни оҥордум. Бу чугас бар дьоммор, чурапчыларга бэлэҕим буолар. Бу бүгүҥҥү тэрээһинтэн “Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат” диэн маны этэн эрдэхтэрэ диэн санааҕа кэллим, олус үөрдүм. Маннык өрүүтүн биир сомоҕо буоламмыт, айыаҕыҥ-тутуоҕуҥ. «Норуот күүһэ — көмүөл күүһэ» буоллаҕа. Тэрийэн ыыппыт дьоҥҥо, дьоммутун түмпүттэргэ барыларыгар улахан махтал!» – диэн Светлана Самсоновна баҕа санаатын, махталын тириэртэ.

Дьячковская Елена Дмитриевна, «Айылгы» норуот айымньытын дьиэтин норуот айымньытын салаатын салайааччыта:
«Бу быыстапка Афанасий Петрович Мунхалов 90 сылын бэлиэтиир сыл чэрчитинэн ыытылла турар. Бу иккис быыстапка буолар. Бу иннинэ Андрей Чикачев хартыыналарын быыстапката эмиэ үрдүк таһымҥа буолан ааспыта. Сууралдьыма Куо быыстапкатын кэнниттэн Иннокентий Корякин быыстапката туруохтаах. Быйылгы сылга улууспут киинигэр идэлээх худуоһунньуктары ыҥыртаан, дьоммутугар-сэргэбитигэр билиһиннэрэр, көрдөрөр сыаллаахпыт. Улууспут дьоно-сэргэтэ Александра Самсоновна-Сууралдьыма Куо төрөөбүт дойдутугар тапталын туойбут үлэлэрин илэ харахтарынан көрөн, астынан, бэйэтин кытта ирэ-хоро кэпсэтэн, хартыыналарын атыылаһан дуоһуйан бардылар. Сууралдьыма Куо хартыынатыгар олоҕурбут уус-уран оҥоһуктар дьон-сэргэ болҕомтотун тардан, абылаҥнаах иис ураты иэйиитигэр киллэрэн, бииртэн биир иис кэрэ оҥоһуктарын дьоҥҥо көрдөрөн, кэлбит эрэ киһи барыта астынан, дуоһуйан барда,»- диэн санаатын үллэһиннэ.
«Киэн туттар биир дойдулаахпыт Александра Самсоновна Бочкарева-Иннокентьева-Сууралдьыма Куо айар үлэтин быыстапката наһаа үөрүүлээхтик, үрдүк таһымнаахтык арылынна. Кини үлэлэрин сэргэ Сууралдьыма Куо уруһуйдарыгар олоҕурбут паннолар, уран иистэнньэҥнэр оҥорбут оҥоһуктара быыстапкаҕа көрдөрүлүннүлэр. Биһиги, Болугур нэһилиэкпит «Дьарҕаа» түмсүүтэ (салайааччы Светлана Афанасьевна Дьячковская), 2024 сыллаахха «Мындаҕаайы кэрэ көстүүтэ» диэн Сууралдьыма Куо хартыынатыгар олоҕуран, панно оҥорбуппут. Ол үлэбит кэлэн быыстапкаҕа кытынна. Дьон сэҥээриитин, болҕомтотун ылан, үөрүүбүт өссө үрдээтэ. Сууралдьыма Куо Мындаҕаайыбыт кэрэ айылҕатын, айылҕа көстүүлэрин холустаҕа тиһэн киэҥ сиргэ таһаарарынан биһиги киэн туттабыт уонна дириҥник махтанабыт. Чурапчы нэһилиэгин кэнниттэн Мындаҕаайыбытыгар кини хартыыналарын быыстапкатын туруоруохпутун эмиэ баҕарабыт,» -– диэтэ Болугур нэһилиэгин дьаһалтатын сүрүн исписэлииһэ Дария Григорьевна Дьячковская.
Алаҕар нэһилиэгиттэн Сорокоумова Евдокия Семеновнаттан көбүөрү хайдах тикпиттэрин сурастым. «Биһиги, «Эйгэ» диэн Алаҕар нэһилиэгин эбээлэрин түмсүүтэ, уон үһүө буолан иистэнэбит. 2020 сыллаахха быйыл тугу тигэбит диэн буолбута. Нэһилиэкпитин кытта сибээстээн, онно сыһыаннаах уруһуйу булуохпутун баҕарбыппыт. «Алаҕаркаан тэтэркээн алтан араҥас далбардаах Алаҕар нэһилиэгэ» диэн нэһилиэкпит кинигэтин титульнай илииһигэр Александра Самсоновна уруһуйдаабыт олус үчүгэй, тыа дьонугар сыһыаннаах уруһуйа киирбит этэ. Ону булан олус үөрбүтүм, дьонум бары сөбүлээбиттэрэ. Улахан икки кумааҕыга уруһуйу устан уруһуйдаабытым, быһыы оҥорбутум. 30-ча дьүһүн сукуна таҥас атыылаһан, кыбытыылаах аттарыыбытын тигэн барбыппыт. Сууралдьыма уруһуйа киэҥ ис хоһоонноох, тыа дьонун көхтөөх үлэтин-хамнаһын, айылҕатын, түмсүүтүн, ыһыаҕын, эдэр дьон өрөгөй санаатын, үөһээ дабайыытын көрдөрөр дириҥ ис хоһоонноох ойууну көрөн олус диэн сөбүлээбитим. 2×3 көбүөрү түөрт ый тигэн нэһилиэкпит мусуойугар бэлэх туттарбыппыт. Бу көбүөрбүт хас да быыстапкаҕа турбута. Нэһилиэкпит араас тэрээһиннэригэр илдьэ сылдьабыт. Көрбүт эрэ киһи барыта хайгыыр, чэпчэки, ыраас салгыннаах дииллэр. Өҥнөр дьүөрэлэһиилэрин, уруһуй ис хоһоонун хайгыыллар. Манна даҕатан эттэххэ, нэһилиэкпит олоҕо барыта баар бу көбүөргэ», — диэн Чурапчы улууһун Алаҕар нэһилиэгин норуотун маастара Сорокоумова Евдокия Семеновна кэпсээнин түмүктээтэ.

СУУРАЛДЬЫМА КУО:
«Ханнык баҕарар айымньы көрөр-истэр, ааҕар эйгэлээх буолар. Айар киһиэхэ кини айымньытын сэҥээрэр, өйдүүр дьон баара — дьол. Дэлэҕэ даҕаны: «Талаан норуокка баар,» – диэн этиэхтэрэ дуо? Мин махтанабын — тыа сиригэр үлэлээн-хамсаан ииттинэн олорор дьонугар-сэргэтигэр. Ол курдук, 2022 сыллаахха «Иэйии» айар бөлөх хоһоон күрэҕин биллэрбитигэр киирбит хоһооннор, кэпсээннэр, худуоһунньук айымньытын дьон өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан сэҥээрэн көрөллөрүн бэлиэтэ буоларын туоһулуур уонна бу хартыыналарбар анаан санааларын суруйбуттара киһини олус үөрдэр. Махталым бэлиэтин бу түгэни үйэтитэн, 2023 сыллаахха «Саха уран хараҕынан» диэн кинигэ хомуурунньугун бэчээттэтэн таһаарбытым. Быйыл бу «Үс эйгэ иэйиитэ, үс кутум тойуга» быыстапканы уус-уран харахтаах, имигэс тарбахтаах норуот маастардарыгар махтанан оҥордум. Ол курдук, Чурапчы Алаҕарын «Эйгэ» норуот маастардарын уран тарбахтарынан оҥоһуллубут 200х300 паннолара соһуччу үөрүүнү аҕалбыта (салайааччы Сорокоумова Евдокия Семеновна). Ону сэргэ Мындаҕаайыттан «Дьарҕаа» түмсүү дьоһун паннону тикпитэ (салайааччы Дьячковская Светлана Афанасьевна). Елена Петровна Иннокентьева паннота, Светлана Самсоновна Сидорова оҕуруо паннолара, кыбытык сиигинэн оҥоһуулара быыстапканы олус киэргэттилэр. Бу быыстапкаҕа дьон-сэргэ мин айымньыларбын сэргээн, ону ойуулаан кыбытык сиигинэн сукунанан аттаран, оҕуруонан тиһэн, паннолары оҥорбут, уус-уран тылынан дьүһүйбүт маастардарга махталым бэлиэтин бу быыстапканы оҥордум диэн өссө төгүл бэлиэтээн этэбин. Чурапчы улууһун култууратын отделыгар, «Айылгы» норуот айымньытын киинигэр улахан махталбын тиэрдэбин».
Ити курдук, Чурапчыбыт нэһилиэгэр олус сэргэх тэрээһин буолла. Дьон-сэргэ кэрэни көрөн, кэрэни кэрэхсээн, өссө ордук Кэрэҕэ тардыһар иэйиибит күүһүрэн, бары ис дууһалыын сырдаан, сүргэбит көтөҕүллэн, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэлбит өссө күүһүрдэ. Саха омук быһыытынан киэн туттуу өрөгөйө барыбыт сүрэҕин абылаата.

Наталья СЕРГЕЕВА-Аана Кыыһа, өрөспүүбүлүкэтээҕи «Иэйии» КСТ, эрэгийиэннээҕи «Айар Кут» бэйиэттэр уонна прозаиктар сойуустарын, «Чурапчы» айар түмсүүтүн чилиэнэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна.