Үс саха өйүнэн айбытын

Долгуйар Дьокуускай куораппытыгар  баараҕай Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ тутулла турар. Бу баараҕай тутууга санаабын үллэстэргэ сананным. 

 «Аартыка дыбарыаһын» туһунан

Ил Дархан Айсен Николаев түҥ былыргы уонна күн бүгүҥҥүтээҕи ускуустуба уонна култуура аралы холбоһуга (синтез) эбэтэр дьүөрэлэһэр түһүл­гэлэрэ буолуоҕа диэбит санаата, бука, саха аймах өр кэмтэн ыла ыратын туолуута диэн өйдүүр сөп буолуо. «Аартыка дыбарыаһа» ситтэҕинэ-хоттоҕуна, үтүөҕэ-кэрэҕэ кыттыһа кэ­­лиэх  дьон үксүү туруо буоллаҕа. Мантан күүс-сэниэ ылынан, олох киэҥ, ахсаана суох аартыктарынан айа-тута барыах санаата күөртэниэҕэр эрэ­ниэххэ. Өссө силигэ ситэн турдаҕына, бу Дыбарыаһы «Хотугу Колизей» да диэн сүрэхтиэхтэрин сөп. Билэргит курдук, Рим императордара Нерон, Веспасиан биһиги эрабыт 70-с сылларыгар бүттүүн норуоту саататар оонньуулар түөлбэлэрин быһыытынан «Колизейы» тутууну саҕалаабыттара.

Олоҥхо тыйаатыра…

Оттон мин  «Аартыка дыбарыаһыгар» Филармонияны сэргэ, Олоҥхо тыйаатыра түстэнэрин истэн санаам көтөҕүллэн, омукпут өр үйэлэртэн ыла сырдыкка, кэрэҕэ дьулуспут улуу баҕа санаата туолан эрэриттэн үөрэн, эмиэ биир дойдулаахтарым курдук, тутум үрдээн сылдьабын. Ол, быһыыта, Олоҥхо аан дойдуга тылынан уус-­уран сэдиэбир-айымньы буолбута хосуһан, Олоҥхо тыйаатыра үөскээн, олох ааспыт, билиҥҥи, кэлэр да кэмнэринээҕи утума быстыбакка, сайдыы дабааныгар тиһиллэн иһиэҕиттэн эмиэ буолуон сөп. Ылан да көрдөххө, бу баараҕай уораҕайга үс бүк үйэ тухары Олоҥхо тыйаатыра сайыннар сайдан иһиэҕэр, бары тэрээһиннэрин, туруорууларын көрөөрү өрүү тоҕуоруһар сүдү түөлбэтэ олохсуйуо диэн түөһэбин.

Тыл кута…

Төһө да аарыма тутуу бырайыага чочуллан оҥоһуллубутун иһин, ордук тутуу бара турар кэмигэр, өссө да үөрэтиллиэн сөптөөх санаа күөдьү­йэр үгэстээх. Ону ыараҥнатан, ырытан көрөр сөп буолуо. Биллэрин курдук, Олоҥхо тыйаатыра түстэнэр баараҕай тутуутун иэнэ 3300 м² диэн буолар. Сити иэҥҥэ култуура уонна ускуустуба бөдөҥ тэрилтэлэрэ тиксиэхтэрэ уонна айар үлэ үлүскэнник сайдан киирэн бара туруоҕар эрэнэбин. Ол эрээри, саха омук бырда быстыбат анала – Олоҥхо ты­­йаатыра. Бу уораҕай кэлэр үйэлэрдээҕи, мин түөһэрбинэн, ситиһии­тин, өрөгөйүн ити ты­­йаатырынан холуохтара. Инньэ гынан, бу түөрэх түһэр кэмигэр омукпут биир кичэм үгэһин тумус туттуохпутун тоҕо сатаммат буолуой. Ол тугуй? Үгүстэр билэргит курдук, сахаҕа «тыл иччитэ», «тыл күүһэ», «тыл кута» диэн өйдөбүллэр бааллар. Ордук айар аналлаахтарга олор суолдьут сулус буолаллара биллэр. Холобур, норуот бэйиэтэ Иван Гоголев-Кындыл үлэлиир остуолун үрдүнэн «Хотугу сулус» диэн чаҕыл уоттаах «көрөр түннүктээх» этэ, ону «тыл күүһэ тырымныыр» диэн быһаарара. Оттон
С.А. Зверев-Кыыл Уола өссө эдэрсик сылдьан, «Дыгыйар Сэмэн курдук тыл куттаах олоҥхоһуту истибэтэҕим» диэбиттээх. Сылыктыыр буоллахха, ити холобурдарга көстөрүнэн, тыл ис кыаҕын ситэ-хото туһаныы ураты талааннаахтарга тиксэр эбит. Аныгы кэм олоҥхоһуттарыгар, суруйааччыларыгар эмиэ ол өрүү аргыс буола сылдьыан баҕарыаҕыҥ. Оттон бу үйэ тутуутугар («Аартыка дыбарыаһыгар»), чуолаан Олоҥхо тыйаатырын саалатыгар, чөкө сабардамҥа «Тыл кутун уйатын» тутан олохсутан кэбистэххэ, бу  XXI үйэ сахаларыгар кэлэр кэмнээҕи сайдыылаах дьоммут барҕа махталлаах буолуохтарын сөбө. Тоҕо диэтэххэ, «Тыл кута» өр үйэлэргэ тыга сылдьыбыт чахчыта Олоҥхо бары уобарастарыгар тиллэ да, тылла да сылдьарын итэҕэйэр дьоҥҥо баар уонна ол «Тыл кута» хараллан турар уйатыгар дьон-сэр­гэ өрүү үгүрүс-сүгүрүс буоллаҕына, саха тыла мөлтүүр-ахсыыр да кэмнэригэр күүс-сэниэ уган биэриэх кэриҥнээх. Сахаҕа тыл кута тыыннаах буол­лаҕына саҥарар саҥнаахха диэлийэ, тарҕана сылдьыах­таах. Онон тыл үйэлээҕин, баайын-талымын туһунан барҕалаабыт улуу Ойуунускай, Күндэ, Алампа, Амма Аччыгыйа уо.д.а. эппиттэринии, тылынан айар-тутар дьоҕур муҥура суоҕа көстөн-биллэн иһиэхтээх.

Тас барааныгар

«Аартыка дыбарыаһын» тас барааныгар саха хараҕар быраҕыллар Үс Моҕол ураһа, Алаас уо.д.а. оҥоһуктара элбэх сырдык санааны үөскэтэн эрэллэрин былыргы уонна билиҥҥи кэмнэр алтыһыыларын курдук өйдүөххэ сөп. Дыбарыаһы бырайыактааччыларга Аар Айыылар имнэммиттэринии, өссө үс сиринэн туруо­ру холлороон (лиип шахтата) тутуллан таҕыста. Олор үрүт чөмчөгөйдөрүгэр, билиҥҥитэ туох тутуллуо биллибэт эрээри, мин саныахпар, Олоҥхо уобарастарын мэҥэ бэлиэлэрэ турдаллар ордук буолуох чинчилээх. Тус илиҥҥи холлороон үрдүгэр Дьулуруйар Ньургун Боотур атынан көтүтэн иһэрэ, тус соҕурууга – Туйаарыма Куо Үрүҥ Уоланныын сиэттиһэн тураллара, тус хотугуга – Үс олоҥхоһут мэҥэ таастара чочуллан турдаллар «Аартыка дыбарыаһа» уонна саха омуга, Тыл кута уонна Олоҥхо, айар илбис уонна өркөн өй өргөн өтүүлүү ыга хатыллан, сүдү күүс буола туруохтара.

Мэҥэ бэлиэлэр

Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх дэнэринии, чопчу субу кэмҥэ «Аартыка дыбарыаһа», Өлүөнэни туоруур Күргэ тутуллуулара билиҥҥи сүһүөх Саха сирин дьоно күүс-кыах да, өй-санаа уонна сайдыы да өттүнэн ситэн-хотон тахсыбыттарын туоһута диир сөп. Холобур, ити дыбарыас үрдүнээҕи мэҥэ бэлиэлэрэ саха өйүн, уус тылын туоһута буолалларын таһынан, ахсаабат айымньылаах үлэ муҥурун буллара илигин дьоҕус көстүүтэ дэниэн эмиэ сөп. Омукпут үйэтэ уһаатаҕына, өссө баһырхай ситиһиилэр, тутуулар дьэндэйиэхтэрэ турдаҕа, биллэн турар, кэмэ кэллэҕинэ. Олортон чуо аҕыннахха, билиҥҥи саха өйүгэр Олоҥхо болуоссатыгар Дьулуруйар Ньургун Боотуртан саҕалаан, олоҥхолор атын дьоруойдарыгар холбоһук мэҥэлэр кутуллуохтара торумнанар. Өссө Эллэй, Омоҕой, Дыгын Дархан, Өйүк баай уо.д.а. мэ­­ҥэлэрэ баар буолуохтарын ыраланабыт.

«Бастаан тыл баара»

Таҥара үөрэҕэр «Бастаан тыл баара» дэнэрин билим үгүс салаалара «тылы өй үөдүппүтэ» диэн быһаараллар. Итиннэ мөккүһэ барбакка, сахаҕа хайа да бэйэлээх уустук санааны өйгө (долоҕойго) тутуу ордук биһирэнэрэ.  Уон-сүүрбэ тыһ. устуруокалаах  олоҥхону, кэс тылы, ырыаны-тойугу, хоһоону, үһүйээннэри уо.д.а. долоҕойго тутуу оҕо оонньуута буолбатах. Өссө баран эттэххэ, өйгө тутар үөрэх атын (суругунан да) үөрэхтэрдээҕэр ордук уустук. Ону үрдүттэн «саха үөрэҕэ суох этэ» дииллэрин мин баардылаабаппын. Өссө үөрэх диэн үөтүүлээҕин баһылаан, бу тыйыс айылҕаҕа олох олорон кэллэхпит: дьиэ-уот тэринэн, сүөһү ииттэн, оттоон-мастаан… Онно барытыгар айылҕа, олох сокуоннарын тутуһан, сир-халлаан силбэһиитигэр тиийэ араас өйдөбүллэри баһылаан, тутуһан.

Сахаҕа суругунан үөрэх үөдүйүүтүгэр А.Я. Уваровскай, С.А. Новгородов ааттарын утум-ситим сайдыы эрэһэтигэр киллэрии, дьиҥ иһигэр, омукпут дьоҕурун-кыаҕын кэҥэтии диир ордук. Ону бу сыыппара үөрэҕэр да ыччаппыт имигэс өйө-санаата дэбигис аһылларыттан көрүөххэ сөптөөх. Онон өй хаттыгастарын туһунан билии кэ­­ҥиир чинчитин (психолингвистика, паралингвистика, пара­язык салааларын) ситэри-хотору биллэххэ, долоҕой да үөрэҕин тэнитэр кыах үөскүөҕэ.

Ордук болҕойдоххо, А.Я. Ува­ровскайга академик О.Н. Бетлингк (1848-1850 сс.), С.А.Новгородовка академик Л.В.Щерба (1912-1914 сс.) сурук, саҥарыы үөрүйэхтэрин билим таһынан өйдөппүттэрэ саха тылын, олоҥхотун баай уонна дириҥ эйгэлэрин туһаныыга, чинчийиигэ суол тэлэйбиттэр. Буолаары буолан, долоҕой уонна сурук-бичик сахалыы киэбэ-таһаата, хардарыта дьайсар ситимэ-сис­тиэмэтэ билиҥҥи кэмҥэ туруктаахтык сайдарыгар олук уурбуттар. Эбиитин Олоҥхо ты­­йаатырын, тыл үнүстүүтүн үөскэппиттэр, омукпутугар үөрэх-билии силиһэ-мутуга үрэллибэт үгэстэрин олохсуппуттар эбит диэххэ эмиэ сөп. Ол да иһин, махталлаах саха дьоно сайын ахсын С.А Новгородов (С-Петербург к.), А.Я. Уваровскай (Дьокуускай к.) мэҥэ таастарыгар сибэкки тылыннараллар, санаан-ахтан ааһаллар.

Уйбаан Алексеев-Хомус Уйбаан, филология билимин дуоктара