Ыстапааһа, Cтеша, Cтепанида…

Б. Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, РФ уонна СӨ норуодунай артыыһа, РФ үтүөлээх артыыһа Степанида Ильинична Борисова аата-суола Саха сиригэр эрэ буолбакка Арассыыйаҕа эмиэ киэҥник биллэр. Кини Олоҥхо тыйаатырын төрүттэһиэхтээҕэ, онно аан бастакы артыыс, режиссер буолуохтааҕа, олоҥхону ускуустуба таһымыгар киэҥ эйгэҕэ таһаарыыга көмүс көлөһүнүн тоҕуохтааҕа дьылҕатыгар төрүөн инниттэн суруллубут курдук, тоҕо диэтэххэ,  кини – олоҥхоһут кыыһа. Муус устар 15 күнүгэр тапталлаах артыыспыт үбүлүөйдээх 75 сааһын туолла. 

 

-Степанида Ильинична, кулун тутар ыйга Арассыыйа тыйаатырдарын туруорууларын кыһыл көмүс пуондатыгар эһиги, Борисовтар ыал, үс туруоруугут киирдэ, онтон биирдэстэрэ эн Н. Абрамов “Удаҕаттар Уолумар, Айгыр икки” олоҥхотунан режиссер быһыытынан аан бастаан туруорбут улахан үлэҥ буолар. Бу Саха сирин тыйаатырын эйгэтин историятыгар уһулуччулаах түгэн уонна үбүлүөйдээх сааскар күндү бэлэх буолла. Түгэнинэн туһанан, эн олоҥхоҕо тиийэн кэлииҥ кэрдиис кэмнэриттэн кэпсэтиибитин саҕалыах эрэ.

-Биһиги – мэҥэлэрбит. Ийэм – Мария Павловна, оттон аҕам Илья Дмитриевич Семенов-Арсан диэн. Былыр дьахтар төрүүр түүнүгэр хоммут эбэтэр дьукаах олорбут дьон сахалыы ааттарын оҕолоругар биэрэллэр эбит. Ол кэмҥэ Соловьев Тихон-Арсан диэн киһи аҕам дьонугар дьукаах олорбут. Онон күн сирин көрбүт уол оҕоҕо Арсан диэн сахалыы ааты биэрбиттэр. Төрөппүттэрим уһуннук бииргэ олорботохторо. Мин 5-6 саастаахпар Мэҥэ Хаҥалас Тиэлигититтэн тэйиччи сытар Тохтоһут, Кэҕэримэ, Чуочабыл диэн сирдэргэ олорбуппут. Кыһыҥҥы өттүгэр бииргэ төрөөбүт эдьиийим Аана үөрэнэ барар, оттон ийэм эдьиий Мааппыстыыры кытта хара сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри холкуос сүөһүтүн көрөллөрө. Онон биэс саастаахпыттан балтыларбын-бырааттарбын көрөр этим. Сүгэ-көтөҕө сылдьарбыттан көхсүм наһаа ыалдьарын өйдүүбүн. Оттон сайынын,  дьэ, босхо барабын. Сибэкки ортотугар сытан, халлааны одуулуубун. Күөрэгэй тохтообокко дьурулуур ырыата, көһөҥө былыттар кыра киһини ымсыырда ыраах да ыраах усталлара сонунтан сонун санааны саҕаллара. Ырыых-ыраах, мин билбэтим, туох эрэ баара миигин угуйара, ону өйбөр оҥорон көрөрүм. Бэйэм төрөөбүт тылбыттан атын, омуктуу саҥарыахпын баҕарарым. Ол иһин “ньундьур-мандьыр” диэн омуктуу саҥаран, киэһэ утуйуу иннигэр, бары наара ороҥҥо сыппыппыт кэннэ, дьоммор сытан эрэ кэнсиэртиибин. Күтүөтүм Бүөтүр оронугар кэтэх тардыста сытан, мин ыллыырбын сэҥээрэн истэр, өссө  тэптэрэн биэрэр. Ол курдук үрэх баһыгар кыракый дьиэҕэ чыычаах саҥатын үтүктэн, ыллаабыта буолан улааппытым.

—Кылыһаҕыҥ хаһан тахсыбытай?

— Олох эрдэ. Саас туллук үөрэ кэлэр кэмигэр кэбиһиилээх окко сытан ыллыыбын. От саҕана лэкэ быыһынан сүүрэкэлии сылдьан, ырыаһыт буолбута буолан чуопчаарабын.

-Тойук киһи сүрэҕин кэпсээнин тиэрдэр, киһи уйулҕатын туругун көрдөрөр эбит диэн санаа эйиэхэ хаһан кэлбитэй?

-Эппэр-хааммар эрдэттэн баар быһыылаах. Кыра оҕо эрдэхпинэ, ырыаҕа сыстаҕас оҕо диэн эбитэ дуу, миэхэ олохторун сахалыы ыллаан биэрэр дьон баара. Холобура, мин төрөөбүт күммэр Мотуруона диэн дьахтар хайаан да кэлэрэ. Кини тоҕо “тэп” гыннаран баран кэлбитин, ыарахан дьылҕатын туойан кэпсиирэ. Ону тоҕо эрэ тылын барытын болҕойон истэрим. Мотуруона муус устар  15 күнүгэр мин ийэбин кытта бииргэ оҕоломмуттар эбит. Ийэм миигин төрөтөр, оттон Мотуруона уол оҕолонор. Хомойуох иһин, ол оҕото өлбүт. Ол иһин мин төрөөбүт күммэр уолчаанын санаан, миигин көрөөрү кэлээхтиир эбит. Соннук олорон эрэ наһаа уһуннук иэйэ-куойа туойан баран, тахсан бараахтыыра. Таһынааҕы ыалбыт Хабырыыс эмиэ киирэн, олоҕун туһунан уһуннук туойбутун умнубаппын. Эдьиий Маайа олоҕун туһунан ыллыырын алҕас истэн турабын. Кини ыллыыра буолуо диэн олох өйбөр да суох этэ. Саха киһитэ тууйуллубут санаатын тойугунан этинэрин ити курдук оҕо сааспар истибит түгэннэрдээхпин.

Биһиги нэһилиэккэ Кириллин Ньукулай диэн туох да ааттаах тойуксут, үҥкүү тыла этээччи баара. Бырааһынньыкка, ыһыахха оһуохайы таһаарар. Дьэ, оччоҕуна мин оһуохай иһигэр элэстэнэн киирэн, Ньукулайы истэбин. Кини куолаһын атыттартан ала чуо арааран билэбин. Аны оһуохай тас өттүттэн эмиэ кинини иһиллиибин. Тыла даҕаны баайа бэрдэ, оһуохайын матыыба да атыттартан уһулуччу уратыта, кэрэтэ. Оттон дьахталлартан Григорьев диэн киһи ойоҕо үҥкүү тылын этэрин өйдүүбүн. Ол кини оһуокайын матыыба адьас атын буолааччы:

“Оһуон-оһуон-оһуон-оһуокайдыыр оһуокай,

Эһиэн-эһиэн-эһиэн-эһиэкэйдиир эһиэкэй” , — диэн  этэр.

Кини туспа улуустан кэлбит буолан, уратытык оһуохайдыыра. Онон хас биирдии улуус оһуохайа тус-туспа хамсаныылаах,  матыыптаах буоларын  оччолорго бэлиэтии көрбүтүм. Оттон тойук – киһи сүрэҕин кэпсээнэ, уйулҕатын туруга буоларын оччолорго өйдөөбүтүм ол миэхэ тойуксут, ырыаһыт, артыыс буоларбар улахан оскуола буолбута саарбаҕа суох…

Хочо диэн II-с Наахара нэһилиэгэр Ньиэмэс Дьаакып диэн бэрт дьикти уонна дьонтон чыҥха атын киһи баара. Мин кинини өссө 6 саастаахпар көрбүтүм. Ол маннык этэ. Ыһыахха убайым аҕалан баран,  олох да сүтэн хаалбыта. Мин эрэйдээх хам аччыкпын, кими да билбэппин. Түһүлгэ ортотугар турабын. Ол онно биир сүрдээх үрдүк уҥуохтаах, кэрэ сэбэрэлээх киһи тула уолаттар бөҕө мустубуттар. Дьэ, онно ол  киһи уустаан-ураннаан эр киһи курданарыттан аллараа өттүн хоһуйуу да хоһуйуу. Мин оччо-бачча өйдөөбөт оҕо эрээри, ол дьон наһаа күлэриттэн, туох эрэ куһаҕаны кэпсиир быһыылаах диэн хайдах эрэ олус кыбыстан, кэннибинэн чинэрийэн, куотар аакка барбытым. Хочоҕо V-с кылааска үөрэнэ кэлэн баран, Ньиэмэс Дьаакыбы куруук көрөрүм. Бу этэн-тыынан  куллугуратан, төбөтө хамнаан киирэн бардаҕына, ким баҕарар кутун тутар киһи этэ. Сыыҥкабай ньуоскалары, кэнсиэрбэ бааҥкатын кыырар сонун икки эҥээригэр, көхсүгэр ыйаталаан кэбиһэр идэлээҕэ. Кини төрүкү сылдьан эрэ ыллыы-туойа сылдьар идэлээҕэ. Ону түбэстэххинэ истэҕин. Киниэхэ 1950 сыллаахха фольклорист, лингвист уонна этнограф Г.У. Эргис кэлэ сылдьыбыт диэччилэр, өссө народнай поэт, олоҥхоһут В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап эмиэ көрсөн барбыта. Ньиэмэс Дьаакыпка артыыстар А. Попов, Д. Ходулов, А. Ефремов, Л. Сергучев кэлэннэр, ойуун кыырыытын, хамсаныытын, ырыатын уонна дүҥүрү хайдах охсорго үөрэммиттэрэ. Онон Я.К. Шестаков-Ньиэмэс Дьаакыптан саха ырыатын-тойугун, төрүт үгэһин, ойуун кыырыытын сиэрин-туомун толору билэр олоҥхоһут дьон баарын билиим саҕаламмыта. Аҕам Ылдьаа эмиэ олоҥхоһут этэ эрээри, хомойуох иһин, кини олоҥхолуурун истибэтэҕим.

-Степанида Ильинична, тойугу омуктар сүрдээҕин сэҥээрэллэр, кистэлэҥин билэ сатыыллар. Эн олоххор араас омук дьонун кытта алтыстаҕыҥ, эйигиттэн да элбэхтик ыйыталастахтара…

-Биир түгэни кэпсиим. 1995 сыллаахха “Табык” бэстибээлигэр “Айтал” бөлөҕү кытта ыллыы тахсаары туран, уолаттарга: “Мин “Ааттал” диэн Н. Харлампьева тылларыгар ырыаны ыллыаҕым, быһа холоон оонньуоххут буоллаҕа”, — диэн баран, тута тахсан ыллаабыппын пластинкаҕа киллэрбит этилэр. Ол ырыабын наһаа сөбүлүүбүн. Тумус Мэхээлэлиин оҥорбут “Алгыс” дьүһүйүү ырыам эмиэ ити пластинкаҕа бастакынан киирэ сылдьар. Биирдэ миэхэ Англияттан биир киһи анаан-минээн кэллэ. Дьэ, бу киһи ол “Табык” бэстибээлин ырыалара киирбит биир CD-диискэлээх эбит. Ону доҕоро уларсыбыт уонна илдьэ баран хаалбыт. Бу киһи диискэтин кыайан төнүннэрбэккэ, ырыабын суохтаан, Саха сиригэр тиийэн кэлэр. Миэхэ биир эрэ диискэ хаалбыт этэ. Онтукабын биэрэн ыыппытым. Оччо үлүгэр ыраах сиртэн кэлбит киһини хайдах кураанах ыытыахпыный?

-1980 сылларга Б. Брехт “Сычуань үтүө киһитэ” испэктээккэ эн аан бастаан кылыһахтаах ырыаны киллэрэн тураҕын. 90-с сыллартан саҕалаан, этно-фолк ырыаһыт быһыытынан 30 тахса судаарыстыбаҕа ыытыллыбыт араас бэстибээллэргэ кыттыбытыҥ. Бука, эн курдук аан дойдуга саха ырыатын-тойугун тарҕаппыт, билиһиннэрбит киһи суоҕа буолуо. Степанида Ильинична, кылыһахтаах ырыаҕын кытта ситимнээх биир эмит түгэни кэпсиэҥ дуо?

-Ити бэстибээллэргэ сылдьаҕын гынан баран, оннук судургу буолбатах. Наһаа бэрт былдьаһыылаах, араас ис хоһоонноох буолар. Арай биирдэ Алтайга ыҥырдылар. Онно миигин букатын даҕаны удаҕан курдук санаан ыҥырбыттар. “Кэлэн ыллаа, эн кэлэн ыллаатаххына, күммүт сабыллыа”, — диэн эттилэр. Араас дойдуттан ырыаһыттар кэлбиттэр. Оруобуна күн өлөр кэмигэр мин кэнсиэрим саҕаланыахтаах. Ол ыллыахтаах сирбэр арай тиийэн көртүм: дьон суох. Абына-табына оҕолор бааллар. Татьяна диэн Питер кыыһа ыллаата. Мин ыллыыр кэмим тиийэн кэллэ. Арай кыыһым туох баар аппаратуратын барытын хомуйан киирэн барда. “Билигин мин ыллыыбын эбэтэр аппаратурата суох хаалаҕын”, — диэтэ. Мин наһаа өһүргэнним. “Ыллаппат буоллахтарына ыллаабаппын, ол эрээри эн миигин кытта тэҥҥэ, мин кэнсиэрпэр кыттыспаккын!” — диэтим. Өһүргэннэ аҕай, ол да буоллар тэрийээччилэр тылларыгар киллэрдилэр быһыылаах. Аппаратуратын аҕалан холбоотулар. Онтон саҕалаатаҕым дии, хайыахпыный… Испэр “күммүт өлөр дуу, суох дуу?” диэн саныыбын. Удаҕаттарым тойугун толордум, оһуохайбын таһаардым. Онтон алгыһым бүтээтин кытта доҕоор, халлааммыт сабыллан хаалла. Күн өллөҕүнэ, хараҥа да буолар эбит. Дьэ, уонна тыал бөҕөтө түстэ. Айылҕа, дьэ, бэйэ-бэйэтин кытта ситимнээх да буолар эбит. Онтон сыыйа күммүт барахсан тыган кэллэ. Тэрийээччилэр махтал бөҕөтүн түһэрдилэр. Ол да буоллар мин кинилэргэ удаҕаммын диэбэтэх буоллаҕым, ону оннук удаҕан диэн эрдэттэн реклама ыытаннар, киһини уган биэрбиттэрэ соччото суох этэ.

-Саха киһитэ айылҕатынан туох эрэ улахаҥҥа, суолталаахха кыттар буоллаҕына, буолуохтааҕы билгэлиир бэлиэлэри болҕойон көрө сатыыр үгэстээх.

-Уопсайынан, кэнсиэртэрим этэҥҥэ буолар буоллахтарына, маҥан көтөр, үүт маҥан сылгы арыаллыыр. Түннүгүм таһыгар, ханна түспүт сирбэр кэлэллэр эбэтэр батыһаллар.

-Степанида Ильинична эн үөрэххин бүтэрэн кэлэн баран, “Суоһалдьыйа Толбонноох” испэктээккэ сүрүн оруолга Мария Канаевалыын солбуһа оонньообуккут. Сунтаарга бу испэктээк оонньоммутун туһунан арааһы сүрдээн-кэптээн, эбэн-сабан кэпсииллэрэ. Артыыстар таҥастарын ким эрэ суолга тамнаабыт. Суоһалдьыйаны оонньуохтаах артыыс таҥаһа олох да сүппүт диэн. Ол түгэни санаан ааһыахха эрэ.

-Кырдьык, айаҥҥа таҥаспыт барыта суолга түспүт этэ. Арай мин Суоһалдьыйаҕа оонньуур маҥан таҥаһым көстүбэтэҕэ. Маҥан хаарга маҥан таҥас кыайан көстүбэтэҕэ буолуо. Дьиҥэр, биһиги массыынабыт кэнниттэн газиктаах дьон ол түспүт таҥастары барытын хомуйа испиттэр. Бу сүрэхтэрин-бэлэстэрин. Онон кэтиэхтээх таҥаспын Елена Иннокентьевна Сунтаарга кэлэн, тигэн биэрбитэ. Сунтаар – Суоһалдьыйа Толбонноох дойдута. Ол иһин сунтаардар сүрдээҕин интэриэһиргииллэр этэ. Уонна бэркэ билэр, ытыктыыр уонна куттанар-дьаахханар кыыстара. Аатын улаханнык да ааттаабаттар, кини сытар сирин диэки ким даҕаны мээнэ сылдьыбат. Ол кини төрөөбүт дойдутугар күнүс ыалга ыалдьыттыы олордохпуна, дьиэлээх хотун: “Тоойуом, адьас оҕо эбиккин дии. Хайдах итинник ыарахан оруолу оонньуугунуй? Биһиги кини аатын да куттанан ааттаабаппыт”, — диэбитэ. Мария Спиридоновна Канаева бастакы бөлөх буолан, барытын кини оонньуура. Эдьиийим көҥүллэтэҕинэ эрэ оонньуубун. Мария Спиридоновна бу сырыыга: “Суоһалдьыйа дойдутугар эн оонньоо”, — диэн көҥүллээбитэ. Инньэ гынан мин оонньуур буоллум. Оттон кырдьаҕастарым миигин ыҥыран ыллылар уонна: “Стеша, эн уоккун аһат. Маҕаһыынтан баран, үрүҥ арыгыта ыл. Оһоҕу аһатан, туох эмит диэн көрдөһөн саҥараар”, — диэн сүбэлээтилэр. Мин кулууп хачыгаара хаһан кэлэрин кэтэһэ сатаа, олох кэлбэтэ. Ыалга баран аһата туруом дуо?! Аны кыраһыабай буола сатааммын икки чааһы быһа гримнэнэбин. Харахпын оҥосторум диэн бүтүн күөс быстыҥа. Бэйэм баттахпыттан оҥоһуллубут кыламаннаахпын, ону уһуннук бодьуустаһан кэтэбин. Аны туран бэйэм баттаҕым балай да уһун эрээри “өлбүтүм” кэннэ уолум Батас көтөҕөн таһаарарыгар баттаҕым соһуллан киирэр. Ол иһин наһаа үчүгэй суһуох оҥорбуттара. Ол суһуоҕу иилинэбин. Оттон таптаһар сценаҕа баттахпын икки гына өрүнэбин. Дьэ, ити курдук оҥостон бүттүм. Ол тухары хачыгаар кэлбэтэ, ол иһин ыксааммын үрүҥ арыгыбын сцена түөрт муннугар тыл этэ-этэбин таммалаттым. “Эдьиэй, Суоһалдьыйа Толбонноох, бу маннык ааттаах артыыс бүгүн эн олоҕуҥ туһунан оонньоору сылдьабын. Баҕар, мин олох даҕаны сыыһа оонньуом, баҕар, эн сөбүлүөҥ суоҕа. Ону барытын артыыс киһини бырастыы гынаҥҥын үтүө хараххынан көрдөргүн… барыта этэҥҥэ буоллун, барыта табылыннын, дьон астынныннар”, — диэн көрдөстүм. Дьэ, испэктээкпит саҕаланна. Көрөөччүлэр адьас астынан бөҕө, ытыс тыаһа хабыллан олорор. Букатын ыытыахтарын баҕарбаттар. Ол түгэн курдук мин хаһан да, туохтан да астымматаҕым… Үөрүүбүттэн олох көтө сылдьар курдук этим… Аны Ньурба Маарыгар олох көрдөһөн тураннар иккиэммитин оонньоппуттара. Бастакы киэһэ Мария Спиридоновна оонньообута, иккис киэһэ мин оонньообутум. Син биир ыга анньан, тобус-толору киһи кэлбитэ. Ханнык баҕарар нэһилиэккэ испэктээкпитин көрөөрү ааны тоҕо тардаллар, түннүгү алдьаталлар. Сабыс-саҥа бильярд остуола бөҕө алдьаммыта. Били бильярд остуолун үөһэ ыттааччылар үрдүлэринэн эмиэ төбө бөҕөтө быган турар буолааччы. Билигин санаатахха, оһуобай дьалхааннаах испэктээк буолан ааспыт эбит.

-Андрей Саввич режиссердуоҕуттан тэбис-тэҥҥэ кинини кытта үлэлэһэн, эмиэ да сүбэһит-амаһыт буолан кэллэҕиҥ. Онон Олоҥхо тыйаатыра тэриллэригэр эн бэлэм режиссер буоллаҕыҥ.

-Мин кини испэктээктэри туруорарын көрөн кэллэҕим дии. Кырдьык, ити оскуола буоллаҕа буолуо. Ол баҕас чахчы. “Хаарыан хампа күөх кытылым” испэктээккэ бииргэ үлэлэспитим. Холобур, ити туман – мин идеям. Ханнык баҕарар испэктээккэ артыыстар бары бииргэ үлэлээтэхпитинэ, кыайыылаах буолар.

-Саҥа үйэҕэ үктэнэрбитигэр Саха тыйаатырыгар олоҥхоһут Н.П. Бурнашев-Боодоҕос олоҥхотунан “Кыыс Дэбилийэ” испэктээк турбут кэмиттэн ыла Олоҥхо тыйаатыра үөскүөхтээх төлкөлөөх түөрэҕэ олоро түспүтэ. Кыыс Дэбилийэ оруолун ситиһиилээхтик толорбутуҥ. Ол туоһутунан 2002 с. Бу олоҥхо-испэктээк “Кыһыл көмүс мааска” национальнай бириэмийэҕэ театральнай кириитиктэр уонна суруналыыстар анал наҕараадаларын туппута. 2011 сылтан эн АГИКИ-гар ыллыыр-туойар ыччаты иитэн таһаарбытыҥ билигин Олоҥхо тыйаатырын артыыстара буолан, тыйаатырга да, киинэҕэ да олус айымньылаахтык үлэлииллэр, Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, араас омук сиригэр мэлдьи ыҥырыыга сылдьаллар. Куньцюй Пекин операта уонна Олоҥхо тыйаатыра холбоһуктаах бырайыагар хардарыта испэктээк туруоруугут ЮНЕСКО икки сэдиэбирин алтыһыыларын быһыытынан историяҕа кыһыл көмүс буукубанан суруллан, үйэ-саас хаалла. Ааспыт сыл устудьуон эрдэҕинээҕи ыра санааҕын олоххо киллэрэн, былыргы Индия поэта Калидаса “Шакунтала” айымньытын сахалыы саҥардан, тойугунан туругурдан, Индия премьер-миниистирэ Нарендра Моди үрдүк сыанабылын ылбытыҥ. Аны күһүн күүтүүлээх, кэтэһиилээх уораҕайбытыгар киириэхпит. Онно биллэн турар, үлэ хайысхатыгар сонун сүүрээннэр киириэхтэрэ. Эн онно туох ыра санаалааххын?

-Олоҥхо тыйаатыра олоҥхону туруорарын таһынан, атын омук култууратын дириҥник билэрин туһуттан кинилэр эпическэй айымньыларын тылбааһын туруорара артыыстар сайдалларыгар туһалаах. Бу биһиги хас да хайысхалаах үлэбит буолар. Сибилигин мин оҕолорум олоҥхо ырыатын-тойугун кыайа-хото толороллоругар баҕарабын. Дьэ, ол үүнэн-сайдан баран, баҕар, икки күннээх олоҥхо испэктээгин туруорарга тиийэллэрэ эбитэ дуу?.. Холобура, дьоппуоннар Но тыйаатырга 4 чааһы быһа испэктээк көрөллөрүгэр оҕолорун илдьэ кэлэллэр. Тус бэйэм дьоппуоннар култуураларын, тылларын сүтэримээри анаан-минээн итинник сылдьаллар быһыылаах диибин. Биһиги оҕолорбут үөрэнэн-сайдан, оннук таһымҥа тиийиэхтэрин баҕарабын.

—Степанида Ильинична, эйигин үбүлүөйдээх сааскынан эҕэрдэлиибит уонна улуу убайбыт Өксөкүлээх Өлөксөй этэн кэбиспитинии, үргэн көтөн иһэр үөр хабдьы курдук үрүҥ толох үктэллэн, саар булгунньах саҕа сабаҕа былас саргылан, улахан ураһа орто туоһун саҕа умсан биэрбэт уһун уйгу-быйаҥ олохтон диэн алгыспыт бастыҥын аныыбыт!

-Махтал!

 Майя ВЛАСЬЕВА, Олоҥхо тыйаатырын

литературнай-драматическай чааһын салайааччыта.