Үтүө киһи аата умнуллубат

Власий Семенович Кондаков баара буоллар, 80 сааһын туолуохтааҕа. Сэрии сылын оҕото этэ. Ким баҕарар туһунан ахтыы суруйар судургу, чэпчэки буолбатах. Аймахпыт, атаспыт, уруубут, убайбыт учуутал, Өймөкөөн Тарын Үрэҕиттэн төрүттээх Власий Семенович Кондаков туһунан бэрт кэмчи ахтыыбын үллэстиим. 

Тарын Үрэх ханан баарай диэн ыйытыахтарын сөп.

Сэһэн Боло «Уустар » диэн суруйуутугар Байаҕантай улууһун дойдутугар Өймөкөөҥҥө Аан Чаачай ойууну уонна Кэдэрги Кээдэйи киллэрбит. Ханна олорбут эбиттэрий бу дьон? Эппиэт чуолкай: «Аан Чаачай уонна кини уола Кэдэрги Кээдэй оҕолордуун олохторо Өймөкөөҥҥө Сэттэ сирэй хайаҕа диэн буолбут (Багдарыын Сүлбэ. Түгэх өбүгэлэр с. 182). Итини   маннык быһаарары наадалааҕынан аахпыт: «Сэттэ сирэй хайа диэн Өймөкөөн дойдутун сиһин ааттыыллар».

Сэттэ сирэй хайа Тарын Үрэххэ баарын бигэргэтэллэр:

-Бу Тарын Үрэх нэһилиэгэр баар Оҕонньор хайата, Эмээхсин хайата, Элиэ хайа, Сэттэ сирэй хайа, Тулаайах хайа, Орто Алыы хайата бу барыта биир ситим хайалар-Сэһэн Боло эппит «Өймөкөөн дойдутун сис хайалара » буолар.

-1975с. Багдарыын Сүлбэ Өймөкөөн Хара Тумулугар 103 саастаах Тимофей Гаврильевич Винокуров оҕонньору кытта кэпсэтиитэ:»Ытык кырдьаҕас: «Тарын Үрэххэ- Байаҕантай улууһун быстаҕа буолабыт. Тарын Үрэххэ Байаҕантай аҕатын ууһа Тарын Үрэх байаҕантайдара диэн», — диэбитэ. Ытык кырдьаҕас кэпсээнэ Өймөкөөн байаҕантайдарын олоҕун чопчу ыйар.

-Тарын Үрэххэ баар Сэттэ сирэй хайа курдук айылҕа сиэдэрэй бэлэҕэ атын сиргэ Өймөкөөҥҥө ханна да суоҕа буолар.

Бордуулаахтан уоллаах кыыс төрөөннөр,  кинилэртэн  Кырбаһааҥкыннар тэнийбиттэрэ диэн эмиэ баар.

Кылгастык быһаардахха, итинник ойууланан тахсар. Көмүс хостооһунун ухханыгар оҕустаран, ити сири билигин каартаҕа аны булбаккын.

Власий Кондаков —  кэргэним Балантыына ийэтин эдьиийин улахан оҕото.Онон чуп-чугас хаан-уруу аймаҕа, оҕо саастара бииргэ аастаҕа. Били туллук төбөтүн туура тардан, мөҥүрүүн мөккүөртэн саҕалаан, эбэлэрэ Агааппыйа Соркомова  кинини эрэ ала чуо атаахтатара. Ураты туспа болҕомтоҕо сылдьан богдо буолбакка,»аҥардастыы айбардаан», оҕо сааһа очурдара суох ааһан, улаатарга бардаҕа. Оччотооҕу оҕолор-хоту дойду хоһууттарын ыччаттара, кыыстыын-уоллуун тэбис тэҥҥэ тэлэмээттэнэн, ууну-хаары ортотунан оймоон, үс  мас күрүөнү үрдүнэн көтүөккэлээн ,кыыс дьилэй Аар айылҕа амтаннаах чөчөгөй салгынынан сайа тыынан улаатан, силигилээн таҕыстахтара.

Былааһый Тарын Үрэхтээҕи оччотооҕу сэттэ кылаастаах оскуолаҕа олус кыһаллан үөрэммитэ.Оччотооҕу эр дьон учууталлар эрчимнээх кытаанах такайыылара таах хаалбатаҕа. Учуутал буоларга сыал-сорук туруорунан,  Улуу Өлүөнэ эбэни уҥуордаан бүтэй Бүлүүгэ тиийдэҕэ.

Төгүрүк түөрт сыл кичэйэн үөрэнэн, айылҕаттан муусукаҕа, дьүрүскэҥҥэ дьүккүөрдээх баҕата баһыйан,  баян, духовой аркыастыр, саксафон кылаастарын кыайа-хото туппут биир тутаах устудьуон этэ .Быыһыгар кэпсээн, хоһоон суруйан айара истиэнэ хаһыатыгар тахсара.

Кыратыттан кытыгырас, оҕотуттан ойуоккаһыт буолан, хайыһар, сүүрүү хамаандатын биир тутаах чилиэнэ буолан, училищетын чиэһин элбэхтэ көмүскээбитэ.

Власий үөрэҕин бүтэрэн, диплом тутан төрөөбүт Өймөкөөнүн улууһугар үлэлии кэлбитэ. Онтон харыс да халбарыйбакка, биир оскуолаҕа, биир  нэһилиэккэ ,Өймөкөөҥҥө саха тылын, литэрэтиирэтин уонна ырыа учууталынан эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Быыһыгар СГУ-га саха салаатыгар кэтэхтэн үөрэммитэ.

Өймөкөөҥҥө үлэлии сылдьан кини оҥорбут эскиһинэн  тымныыны кэрэһилиир стелланы оҥорбүттарыгар аан дойду муннугуттан туристар кэлэн, бэлиэтэнэр үгэстэрэ буолла.

Былааһый сааһыт, балыксыт бастыҥа этэ. Саа ыларынан мэҥэ халлааҥҥа ааһар тылбыйар кынаттааҕы тыыннаахтаабат ,аахтара түһэрэр үгэстээҕэ. Ол кэнниттэн  эрэһиинэ бигэргэтиилээх халыҥ таастаах ачыкытын кичэйэн сотторун, мин, «дойду киһитэ» дуоһуйа, астына көрөрүм.Киниэхэ тэҥнээх ытааччы доҕоро, арааһа, «Кулуубунай Оппуонньа» эрэ буолуо.Куобаҕы даҕаны, туора, мэнээк ойуппат буолара, сөп соҕустук орто уруһаахха уктан, симэн баран дьиэлиирбит.

Индигиир эбэ эмис сүрүтэ, сиэллээх дьарҕаата, суон соһолооҕо остуолга мэлдьи кэлэрэ. Муҥхалаан, илимнээн,чыҥыыттаан дуоһуйа бултуурбут. Оо, кэрэ да кэмнэр этилэрэ!

Ол быыһыгар, дьоҕус балааккаҕа Чурапчы Бүөтүр кэрэ, чуор намыын ырыатын байаан доҕуһуоллаан, ыһаарыламмыт сүрүнэн үссэнэн, кыратык,буокка оҕотун түһэрэр буоларбыт..

Бултуур-алтыыр кэмигэр, кэлэктиип тиэхиньиичэскэй үлэһиттэрэ Гаврил Иванович Слепцов, Семен Федорович Новгородов илин-кэлин энньэликтэһэн, тыаны-толоону, хонууну үлтү солоон, ханнык да үрдүк хайаны билэн көрбөккө, нөҥүө-маҥаа  сүүрэн-көтөн сылдьаллара. Ол тухары көр-нар, араас көрүдьүөс, чэпчэки юмор арыаллаах, ким баҕарар тэһийэр, санаата кэлэр хамаандата илэ буолара.

Үлэни өрө тутан сарсыарда, күнүс өй-өрөгөй үлэтэ, толкуй түһүмэҕэ буоллаҕына, эбиэттэн киэһэ от-мас бэлэмэ, күүс-былчыҥ, тилэх быһаарар хамнаныыта үөрэ-дьүөрэ сиэттиһэн иһэрэ.

Саҥа сылы саргылаахтык көрсүү, хайдах кэлэр сылы тоһуйан, үөрэн-көтөн, ырыа-тойук ыпсарыыта, дьон-сэргэ көтөҕүллэрэ бу барыта оскуолаттан саҕыллан ,сайдан, үүнэн-үрдээн тахсара. Ол да иһин, оскуола дириэктэриттэн бастыҥ чулуу прачка, повар үлэһиттэр мэлдьи чиэскэ-бочуокка сылдьаллара.

Власий Семенович үөрэппит оҕотунаан Липа Сивцева тылыгар, оскуола гииминэ буолбут ырыаны айбыттара, ол үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ куруук ылланар буолан, сүрэҕи-быары манньытара, киэн туттунууну үөскэтэр. Кини иннинэ бу оскуолаҕа ырыа учууталынан поляк Ян Целестинович Цюхцинскай үлэлээбитэ биллэр, кини оҕолоро кыраларыгар Абыйга дьиэ кэргэнинэн көспүтэ, онно олохсуйбута. Власий Семенович ииппит үөрэппит оҕолоро өрөспүүбүлүкэ үгүс оройуоннарыгар суруналыыс, кулууп үлэһиттэрэ, артыыс, тэрийээччи, салайааччы буолбуттара үгүс.

Биир бастыҥнара Агафия Степановна Готовцева улуус хаһыатын уопсастыбаннай кэрэспэдиэнэ, бэрт элбэх оҕону, ырыа алыптаах талааннарын чочуйан, дьоҥҥо-сэргэҕэ таһаартаата.

Өймөкөөн-бүтүн Арассыыйа эбэ хотун өргөстөөх үрдүгүнэн Саха сирин кэрэ чөмчүүк тааһыгар тэҥнээх, Аар айылҕа анаан алгыстаан айбыт бүтэй, бүөм дойду.

Онон, аймахтара кинилэри билэр, өйдүүр дьон-сэргэ, төрөппүт оҕолоругар махталы, сиэри -туому толору тутуспуттарын кэрэ, бигэ кэпсэл оҥосторо ордук тоҕоостоох. Ол иһин,  хоту дойду хоһуун үөрүнньэҥ дьоно, айылҕаттан кииллэрин быстыбат нэгирдэрин бэлиэтиир наада. Итинэн, ийэ ийэлии, аҕа аҕалыы, бу оҕолуу уйан сыһыаннарынан сирдээҕи ситэри олохторун толору олорбуттара бигэргэтэр. Ааспыт үйэ 60-нус, 70-нус, 80-нус сылларыгар Өймөкөөн орто оскуолатыгар икки сүүстэн тахса оҕо, бэл, оскуола интэринээтигэр сэттэ уонтан тахса оҕо араас кытыы нэһилиэктэн кэлэн, үөрэнэн, иитиллэн тахсыбыттара биллэр.

Өймөкөөн биир өттүнэн кыараҕас ,тэйиччи сир. Төһө да аан дойдуттан арҕара, тиһигин быспакка түөһүллэн, быыстала суох быгыалыы, ыалдьыттыы турдаллар, Саха сирин үгүс дьоно-сэргэтэ Өймөкөөн туһунан билиитэ-көрүүтэ көһүүн, кэмчи диэҕи баҕарыллар.

   В.С.Кондаков үөрэппит оҕолоро улуус култууратын уонна туризмын хас да сыл салайан тутан да олордоллор ,арыт ,маннык дьоҥҥо көһүүн сыһыан  баара хомолтолоох. Барыта баҕа санаа курдук урут да, билигин да барбата, ахтыллыбата саппарах, тутах санааны хаалларар.

Ол туоруон наада, дьиҥнээх учууталга, киниэхэ эрэ буолуо дуо, урут да нэһилиэк туһа диэн үлэлээбит сүүрбүт-көппүт, муусука, дьүрүскэн эйгэлээх дьоҥҥо, уурайбыттарын да иһин, киһилии сыһыан ирдэнэр тыыннаахтарыгар. Очоҕуна эһигини, кэнэҕэс үлэҕитин,  олоххутун кэпсэлгэ сылдьар тумус туттуохтара буоллаҕа.

Ыал ыалы кытта ыксаластаҕына, ыал-күүс буолар. Былыр алааһынан, үрэхтэр, өрүстэр сүнньүлэрин тутуһан, саха аймах саамылаһан, ийэ-аҕа уустарынан ууһаан-тэнийэн, баччаҕа тиийэн кэллэхпит.

«Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат «диэн саха бэргэн өс хоһооно онуоха дьүөрэлээх, уот харахха этэрэ олуоната суох.

Ол тэҥэ, Мылаанньалаах хайа ыал-күүс буолуохтарыттан, дьукаах тэҥэ олорбут биэлсэр Юлия Алексеевна Васильева, Варвара Прокопьевна Заболоцкая, Екатерина Николаевна, Гаврил Афанасьевич Стручковтар, Маайыстаан-Мария Иннокентьевна Винокурова, Мария Семеновна Вензель, Мария Семеновна Керемясова, Иннокентий Иннокентьевич  Слепцов Киристиинэтинээн,Люция Прокопьевна,Михаил Егорович Аммосовтар тутуһан, ыкса ыаллаһан, доҕордоһон ,өйөһөн-өйдөһөн олорбуттара.

Бу тыйыс тымныы дойду дьоно-сэргэтэ кими да туората, сэнии, намтата санаабат, баай бастыҥ майгылара уһун тыыннаабыт, олохтоохтук үтэлээбит буолуохтаах. Манна үп-харчы хамандыыр буола илигэ, үтүө суобас, сиэрдээх сигили эрэ баһылыыра.

Билигин атын кэм. Тыына-быара чымаан. Ол да иһин ,сорох бөһүөлэк мөлтөөн, бүгэн-оһон, туораан эрдэҕэ. Харчы харах, харам майгы хаһан да хоту дойду хоодуот дьонун биир сомоҕо туппатаҕа.

Дьэ,кэлин,хайдах-туох буолар…

Үөрэҕирии туйгуна, биир дойдулаахпыт  Власий Семенович Кондаков сырдык, ыраас мөссүөнэ биһиги тыыннаахпыт тухары кэрэ кэпсээн буола сылдьыаҕа.

Прокопий КСЕНОФОНТОВ,үлэ бэтэрээнэ, суруналыыс, суруйааччы, Өймөкөөн улууһун Бочуоттаах олохтооҕо