Үтүө санаа, өйөбүл кырдьар сааһы киэргэтэр

Алтынньы 1 күнүгэр Кырдьаҕастар аан дойдутааҕы күннэрэ бэлиэтэнэр. Онон сибээстээн, киин куоракка аҕам саастаах дьоҥҥо көмөлөһөр, аралдьытар-сынньатар социальнай тэрилтэлэргэ сылдьан, көрөргө-истэргэ быһаарынныбыт.

Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ 60 саастарын ааспыт 152 тыһыынча киһи олорор, кинилэр истэригэр — 120 тыһыынча үлэ бэтэрээнэ, 90 саастарын ааспыт 1560 киһи уонна 100 саастарын ааспыт 18 киһи. Бу уһун үйэлээхтэр “Үйэ саас” бэлиэни кытта 1 мөлүйүөн солкуобайы туталлар.

Саха сирэ Уһук Илин эрэгийиэннэригэр киһи олоҕун уһунунан биир бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьар. 2030 сылга киһи олоҕун орто уһунун 78 сааска тиэрдэр сорук турар. Маныаха бэрэсидьиэн В. Путин көҕүлээбит “Дьиэ кэргэн” национальнай бырайыага төһүү буолар.

2024 сылтан улуустарга анал субсидиялары биэрэр буолбуттара. Бу субсидияны аҕам саастаах дьоҥҥо араас дьарыктары, култуура, успуорт тэрээһиннэрин, социальнай туризмы, сайыҥҥы сынньалаҥы тэрийдэхтэринэ, биэрэллэр. 2025 сылга сэттэ улуус уопсайа 7 мөл. солк. ылбыта.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 300‑тэн тахса тэрилтэ аҕам саастаах дьону кытта үлэлэһэр. Бу сыл бастакы аҥаарыгар уонунан тыһыынча биэнсийэлээх кинилэр тэрээһиннэригэр кытынна.

Кыаммат кырдьаҕастарга көмөлөһүү үлэтэ ситимнээхтик ыытыллар. 31 улууска кырдьаҕастары балыыһаҕа илдьэр-аҕалар, эмтэрин, анал тэриллэрин ылан биэрэр, дьиэлэригэр көмөлөһөр мобильнай биригээдэлэр үлэлииллэр.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи социальнай хааччыйыы кэлим киинэ 7 отделениелаах. Сылга 1 мөлүйүөнтэн тахса өҥөнү оҥорор. 2300 киһини — кыаммат кырдьаҕастары, инбэлииттэри социальнай үлэһиттэр көрөллөр-харайаллар. Маны тэҥэ, 80 куойкалаах “Тирэх” киин дьиэтэ-уота суох, ускул-тэскил сылдьар дьону быстах ылан, олордор, көмөлөһөр.

Үһүс саас оскуолатыгар

Аан бастаан Федор Попов уулуссатыгар турар Үһүс саас оскуолатыгар тиийдибит. Бу үс этээстээх туспа турар дьиэҕэ сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри ким торуоскалаах, ким хобулугар дугунан, аҕам саастаах дьон быыстала суох субуһаллар. Буолумуна, бу оскуолаҕа 30‑тан тахса куруһуок үлэлиир.

Баҕардаххына, үҥкүүлээ, ыллаа-туой, баҕар, иистэн, быысыбайдаа, уруһуйдаа, баҕар, доруобуйаҕын тупсаран, эрчиллиэххин баҕарыаҥ? Күн талбыт дьарыга манна баар. Урут сатаабатахтарын сатыырга үөрэнэллэр, саҥаны билэллэр-көрөллөр, саҥа доҕоттордоноллор, билсэллэр-көрсөллөр, түмсэллэр, кэлэктииптээх курдук сананаллар. Кырдьар сааска иккистээн оскуолаҕа киирэн үөрэнэр диэн дьикти буолуо?

Дьэ, бу чахчы дьикти оскуола. Тоҕо диэтэр, манна куруһуоктары ыытар дьон босхо кэриэтэ үлэлииллэр, тоҕо диэтэр, волонтердар буолаллар. Аны бу судаарыстыбаттан үбүлэнэр тэрилтэ буолбатах. Төһө да Өрөспүүбүлүкэтээҕи социальнай хааччыйыы кэлим киинин иһинэн тэрилиннэр, уопсастыбаннай тэрилтэ быһыытынан, бырайыактарын үлэлэтэригэр граннарга кытталлар. Ол үбүнэн сайыҥҥы лааҕырдары, өй-мэйии үлэтин тупсарарга аналлаах “Незабудка” кэбиниэти үлэлэтэллэр.

Үһүс саас оскуолата Социальнай хааччыйыы кэлим киинин дириэктэрэ Наталья Пахомова көҕүлээһининэн, 2012 сыллаахха тэриллибитэ. “Биһиги тоҕо кыаммат, инбэлиит дьоҥҥо эрэ көмөлөһөбүт, оттон көхтөөх эһээлэрбит-эбээлэрбит биэнсийэҕэ таҕыстылар да, дьиэлэригэр бүгэн олороллор, кинилэргэ туох да ыытыллыбат” диэн санааттан саҕыллыбыта. Билигин Аммаҕа, Горнайга, Мэҥэ Хаҥаласка, Намҥа, Уус Алдаҥҥа филиаллара үлэлииллэр.

Онон оскуола уонтан тахса сыл устата уонунан тыһыынча киһини түмтэ, дьарыктаата, олохторун киэргэттэ, үйэлэрин уһатта. Ол иһин саастаах дьон оскуолаларын олус сөбүлүүллэр. Истиэнэҕэ курсааннар уруһуйдара ыйанан тураллар. Бастакы этээскэ парикмахерскай үлэлиир.

Үһүс саас оскуолатын дириэктэрэ Пелагея Прядезникова этэринэн, бу сыл 8 ыйын устата номнуо 14 тыһыынча киһи дьарыктаммыт. Улуустарга олорор дьон тэйиччиттэн дьарыктарга көхтөөхтүк кытталлар. Сүүһүнэн киһи сарсыардата онлайн сэрээккэттэн саҕаланар. Оттон бу дьиэҕэ күн устата сүүсчэкэ киһи кэлэн, дьарыктанан барар.

Бу туспа дьиэ биэрбиттэрэ үчүгэй эрээри, үрдүк сыбаайаҕа турар буолан, киирэр ааҥҥа кирилиэһи дабайан, бастакы этээскэ тахсарга эмиэ туруору кирилиэһи дабайан тахсар эбиккин. Үс этээстээх дьиэҕэ лифт диэн суох. Эдэр дьоҥҥо кыһалҕата суох эрээри, торуоскалаах дьоҥҥо ыарахан буолсу. Билигин сааһырбыт дьон үксэ сүһүөхтэрэ, атахтара ыалдьар. Ол эрээри, курсааннар үҥсэргээбэттэр, баарыгар махтаналлар.

Биир саалаҕа киирбиппит, чочуонай быһыылаах-таһаалаах даамалар үҥкүүлээн тэйэ сылдьаллар. Фокстрот курдук уустук үҥкүүнү ааһан иһэн, ойо-тэбэ сылдьаллар. Татьяна Ивановна этэринэн, норуодунайтан саҕалаан, бальнайга тиийэ, үҥкүү араас көрүҥүн үөрэтэллэрин сөбүлүүр эбит. Урут хаһан да үҥкүүлээбэтэх эрээри, олус сөбүлүүр, астынар. Бу куруһуокка эр дьон тиийбэтэ мэһэйдиир эбит.

Биир хоско уран оҥоһук эгэлгэтэ тэлгэммит. Бараан түүтүн хатайдаан, мыылалаан, хартыыналары, соннору, бэргэһэлэри, көстүүмнэри, атах таҥаһын арааһын оҥороллор эбит. Айылҕа көстүүтүн түүттэн оҥоруохха диэтэххэ, дьэ, ураты сатабыл!

Хатайдаан оҥоруу куруһуогун салайааччы Анна Петрова этэринэн, бу оскуола саастаах дьоҥҥо олус туһалаах, наадалаах. Кини уопсайа 200‑тэн тахса киһини үөрэппит. Хатайдаан оҥоруу уустук курдук көстөр эрээри, олус умсугутуулаах. Үөрэммит дьон бэйэлэригэр, оҕолоругар, сиэннэригэр уран оҥоһуктары оҥорон, кэрэхсэппиттэр. Сорохтор атыыга оҥорор буолбуттар. Дьаарбаҥкаларга көхтөөхтүк кытталлар. Уустуга диэн, биир киһи улахан остуолга хатайдыыр эбит, онон хоско 5–6 эрэ остуол баар буолан, оччо киһи тэҥинэн дьарыктанар. Үөрэтэр киһи 1 чааһыгар 100 солкуобай төлөнөр эбит.

Иистэнньэҥнэр

Оттон иис куруһуогар араас таҥаһы тигэллэр. Үгүстэр сахалыы таҥаһы тиктэн, кэппиттэр, баҕа санааларын толорбуттар. Өссө оҕуруонан тиһии куруһуогар эбии үөрэнэн, илин кэбиһэрдэри, бастыҥалары, киэргэллэри оҥостубуттар.

Светлана Винокурова Орто Халыматтан кэлбит. Урут кыралаан иистэнэр эбит эрээри, таҥас киэбин сатаан быспат эбит. Онно үөрэнээри, сыал-сорук оҥостон кэлбит уонна элбэх таҥаһы тикпитин киэн тутта кэпсиир.

Ыарыһаҕы көрүү-харайыы оскуолата

Салгыы Пушкин уулуссатыгар баар “Эрчим” күнүскү стационарга тиийдибит. Бу манна кырдьаҕас, инбэлиит дьон кэлэн, доруобуйаларын чэбдигирдэллэр, бөҕөргөтөллөр. Манна сытар ыарыһахтары көрөр-истэр отделение баар, онно анал сиделкалар үлэлииллэр.

Маны тэҥэ, реабилитацияҕа анаммыт тэриллэри уларсыы пууна баар. Ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит, кыаммат, хаампат буолбут, уо. д. а. дьон мантан кэлээскэлэри, баттыктары, о. д. а. тэриллэри уларсаллар.

Биир хоско дьону мунньан, үөрэтэ олороллор. Сиэстэрэ анал ороҥҥо киһини сытыаран, эргитэн-урбатан көрдөрөр. Олус судургутук, өйдөнүмтүөтүк быһаарар, таарыйа, биһиги да элбэҕи биллибит.

Ороҥҥо лип сытар киһини көрүү-истии чэпчэки дьыала буолбатах. Көрүү-харайыы туспа кистэлэҥнэрдээх, онно үөрэтэллэр эбит. Сытар киһини хайдах сыҕарытарга, тириитэ бааһырбатын туһугар туох мааһынан биһэргэ, сууйарга-соторго, анал тэхиньиичэскэй тэриллэри туһанарга үөрэтэллэр.

Онуоха ыараханнык ыалдьа сытар киһини дьиэлэригэр көрөр-харайар чугас аймахтара кэлэн, үөрэнэллэр эбит. Сороҕор ыарыһах дьиэтигэр тиийэн, эбэтэр, интэриниэт көмөтүнэн, тэйиччиттэн эмиэ үөрэтиэхтэрин сөп. Маны тэҥэ, өр кэмҥэ чугас киһитин ыарыылаабыт, бүөбэйдээбит киһи бэйэтэ эмиэ психолог өҥөтүгэр наадыйар. Бу Көрүү-харайыы оскуолатыгар ыарыһахтарга да, кинилэр аймахтарыгар да психолог үлэлиир.

Бу оскуола үлэтин интэриэһиргээбит дьон тэрилтэ саайтыгар киирэн, 15 видео-уруогу көрүөхтэрин, үөрэниэхтэрин сөп. Көрүү-харайыы оскуолата аһыллыаҕыттан, 600‑тэн тахса киһи үөрэммит.

Социальнай дьиэҕэ

Маны тэҥэ, бу Пушкин уулуссатыгар баар дьиэҕэ инбэлииттэри, кыаммат дьону олордор кыбартыыралар бааллар. Бу социальнай дьиэҕэ тыһыынчаттан тахса киһи уочаракка турар. Барыта 144 кыбартыыра баар. Олорор киһи олохтон туораатаҕына, уочаракка турар киһи киирэн биэрэр. Ким киирэрин анал хамыыһыйа быһаарар, кэккэ ирдэбиллэр бааллар.

Үчүгэйэ диэн, биир дьиэ буолан, араас тэрээһиннэр ыытыллаллар, бырааһынньыктарын бары бииргэ ылаллар. Бастакы этээскэ психологическай кэбиниэт баар, нэдиэлэ ахсын дьарыктары ыытар. Хас биирдии кыбартыыраҕа диспетчери кытта быһа сибээс баар. Туох эрэ алдьаннаҕына, сантехник кэлэн оҥорон биэрэр.

Бу дьиэҕэ олорор Наумовтарга киирэн ыалдьыттаатыбыт. Кинилэр бу социальнай дьиэҕэ олорбуттара икки сыл буолбут. Урут саахалланар туруктаах мас дьиэҕэ олорбуттар эбит. Толору хааччыллыылаах таас дьиэҕэ киирэн, үөрүүлэрэ муҥура суох.

Нина Прокопьевна байыас ийэтэ, былырыын өттүгэр эпэрээссийэ оҥорторон, көмөҕө наадыйбыт. Кини ыарахан кэммэр социальнай үлэһит кэлэн көмөлөспүтэ олус абыраллаах этэ диэн этэр.

22 сыл уопуттаах социальнай үлэһит Антонина Собакина кинилэргэ кэлэн, көмөлөһөр. Кини этэринэн, барыта 12‑лии киһини кытта үлэлииллэр. Нэдиэлэҕэ иккитэ кэлэн, дьиэни-уоту сууйартан, бородуукта атыылаһартан саҕалаан, докумуону оҥорторууга, поликлиникаҕа илдьэ сылдьыыга тиийэ, барытыгар көмөлөһөллөр.

Социальнай үлэһит Анна Винокурова этэринэн, 80 сааһын ааспыт соҕотох олорор кырдьаҕаска, анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарын төрөппүттэригэр, инбэлиит киһиэхэ социальнай үлэһит хайаан да көрүллэр. Кини Орто Халыматтан төрүттээх, урут учуутал эбит, онтон социальнай үлэһитинэн үлэлээбитэ 13 сыл буолбут. Бу идэтин дьоҥҥо туһаны, көмөнү оҥоробут, ол махталлаах дьыала, ол иһин сөбүлүүбүт диэн этэр.

Дьиэ хаһаайына Петр Наумов — оҕо эрдэҕиттэн 1 группалаах инбэлиит да буоллар, уһун тыыннаах сүүрүк, спорт маастара. Кини 2010 сыллаахха Калининградтан Владивостокка диэри сүүрэн, Арассыыйа Гиннеһин кинигэтигэр киирбитэ.

Ураты ыал — Наумовтар тустарынан сиһилии суруйууну “Саха сирэ” хаһыат аныгыскы нүөмэригэр ааҕаарыҥ.

Анастасия Парфенова, сынньана сылдьааччы:

— Урут үлэнэн үлүһүйэн, бэйэбитигэр бириэмэ хаалларбакка, дьарыктаммат этибит. Дьэ, билигин сынньалаҥҥа тахсан, 70‑тун ааспыт дьон кэлэн, дьарыктанабыт. Аан бастаан бэйэбэр ырбаахы тиктибитим. Салайааччыбыт норуот маастара Людмила Всеволодовна иис ымпыгар-чымпыгар үөрэтэн, көмөлөһөн, бары сатыыр буоллубут. Нэдиэлэҕэ үстэ дьарыктанабыт. Тус бэйэбэр санаа көтөҕүллүүтүн, дуоһуйууну эрэ биэрэр дии саныыбын. Дьарыктаах күммэр эрдэттэн бэлэмнэнэн, үөрэн-көтөн кэлэбин. Иис быыһыгар чэйдиибит, истиҥник кэпсэтэбит. Сааһырбыт дьоҥҥо онтон ордук туох наада?

Урут култуура эйгэтигэр үлэлээбит буоламмын, манна да “культмассовикпын”. Бары тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттабыт. Саҥа дьылбытыгар “Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин” туруорууну көрдөрбүппүт. Ыллаабат да дьон ыллаан, үҥкүүлээн, бэркэ сэргэхсийбиппит. “Чэбдик” сонотуоруйга тиийэн, быыстапкалаабыппыт, бэртээхэй кэнсиэри көрдөрбүппүт. Олус астыммыттара, өссө ыҥырбыттара. Саас Ньургуһун ыһыаҕар кыттан, 35 куруһуоктан 2‑с миэстэни ылбыппыт.