Үтүө үгэстэринэн аатырыан аатырар

      Сунтаар Кутанатыгар 1865 сыллаахха тутуллан бүппүт таҥара дьиэтэ Иркутскайтан улахан куолакала уонна ис тээбиринэ ситэ кэлбэккэ,
7 сыл үлэлээбэккэ турбут.

1872 сыл күһүнүгэр, Миитэрэйэп таҥара ааһыыта, Дьокуускайтан, докумуонтан көрдөххө, Иркутскайтан кэлбит архиерей тахсан таҥара дьиэтин Благовещенскай диэн сүрэхтээбит, Дмитрий аҕабыыкка туттарбыт, итэҕэһин ситэрэргэ сорудахтаабыт. Аҕабыыт тэрэпиэһинньигин, остуораһын, харабынайын булан 1873 сыл Хонооһойоп таҥаратыттан үлэлэтэн барбыт.

Ити туһунан Н.И.Иванов-Куола Учуутал 2012 сыллаахха тахсыбыт “Сунтаар Кутанатын төрүттэрэ” кинигэтигэр суруллар. Онто СӨ национальнай архыыбыттан ылыллыбыт Кутанатааҕы Благовещенскай таҥара дьиэтин  1882 сыллааҕы  клировай биэдэмэһигэр олоҕурбут. Инньэ гынан, 1873 сыл сэтинньи 9 күнүттэн Сунтаар Кутаната сэлиэнньэ аатырбыт.

Иккис дойдум

Мин Кутанаҕа 1958 сыл күһүнүгэр кэлбитим. Элгээйиттэн. Онтон ыла онно олорбутум, үөрэммитим, үлэлээбитим. Атыннык эттэххэ үүммүтүм-сайдыбытым, куорсун анньынан көппүтүм. Ол аата Кутана миэхэ үөрэх-билии төрүттэрин, олох сыаннас­тарын биэрбит. Ол аата Кутана – мин иккис дойдум. Онон, туох да эбиитэ суох эттэхпинэ, миэхэ сүрдээх күндү, Кутананан киэн туттабын, ситиһиититтэн үөрэбин, туга эмэ табыллыбатаҕына хомойобун.

Онон, быһаччы этэбин, быйыл сэлиэнньэ аатын ылбыта 150 сылын туолар Кутана курдук нэһилиэк Саха сиригэр ханна да суох диэн. Ол чуолкай.  Ханнык баҕарар сир-дойду бэйэтин дьонунан кэрэ. Кутананы аар саарга аатырдыбыт дьон элбэх. Кинилэри хас биирдиилэрин тус-­туспа тутан сэһэргээтэххэ, кэрэ кэпсээн, сиэдэрэй сэһэн буолуо этэ.  Олортон олох аҕы­йах киһини, ааҕааччылары салгыппат туһуттан, ойуччу тутан ааттыахпын сөп. Суруйааччы, учуонай А.А.Иванов-Күндэ, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Д.Г.Андреев, ааттыын Н.И.Иванов-Куола Учуутал уонна үлэһитинэн биллибит В.М.Крыжановскай биһиэхэ, Кутанаҕа эрэ, үөскээн-төрөөн, олорон, үлэлээн ааспыттара. Атын ханна да буолбатах!

Ким элбэх оҕолоох…

Оҕото суох киһи дьиэтэ-­уота – отуу кэриэтэ. Ким элбэх оҕолоох – киһиттэн эрэ толору дьоллоох! Сиргэ төрөөн, олох олорон кэннилэригэр хаалларар кэнчээрилээх, аал уоту салгыы сириэдитэр ыччаттаах буолартан, айылҕа биэрэриттэн адьас аккаастамматах, оҕо-уруу элбиириттэн ончу куттамматах 14-түү, 15-тии оҕолоох Дьоруой ийэлэр биһиэхэ, Кутанаҕа эрэ, бааллар! Оннооҕор олох ыараабытын, итинник ааттар уурайбыттарын да кэннэ 8-тыы, 9-туу оҕолонор уол оҕо бэйэлэрэ дуостал уларыйбат, кыыс оҕо эрдэҕинээҕилэрэ кыратык да кыларыйбат, кыһалҕаны кыайар кынаттаах ыра­лаах, ыараханы баһыйар ыйдаҥа­лаах санаалаах мэлдьи эдэр ыаллар биһиэхэ, Кутанаҕа эрэ, элбииллэр!

Уҥа өттүлэригэр уол, хаҥас өттүлэригэр кыыс оҕону сиэппит, иккилии игирэни кэлээс­кэҕэ анньыбыт элбэх оҕолоох ыаллар биһиэхэ, Кутанаҕа эрэ, олороллор. Оннук өрүү өрөгөйү кытта өрөйө-чөрөйө хаамар, сырдык санааны кытта сыдьаа­йа-үөрэ сылдьар, ыллар хардыылаах, харахха хайҕатыы­лаах ыалбыт ахсаана туома 40-тан таҕыста. Ити эттэххэ эрэ дөбөҥ, дьэ, хайдаҕый, ким биһигинниин тардыалаһар кыахтааҕый?! Биһиги курдук элбэх оҕолоох, ол аата сарсыҥҥыга эрэллээх уонна ким баарый?!

Оттон сүрэхтэринэн сөбү­лэһэн, харахтарынан хайҕаһан ыал буолбут ыпсарыы­лаах күннэриттэн,  кэскиллэрин тэриммит кэрэ-мааны  киэһэлэриттэн 50-тан, 60-тан тахса сыл сөҕүрүйбэт тапталларын сүтэрбэккэ, киһи буолар ааттарын киртиппэккэ кэлбит ыалбытынан даҕаны инники сылдьарбыт эрэбил. Кинилэр уматан кэбиспит аал уоттара аҕыс көстөөх сиртэн аралыйа сырдыыр, тоҕо тардан кэбиспит торҕо буруолара тоҕус үрэх нөҥүөттэн тунаарыйан көстөр. Кинилэр курдук көнө быһыыны көнтөс гыммыт, чиэһинэй майгыны тэһиин оҥостубут, ааспыты-туорбуту аһата-харайа, быстыбыты-ойдубуту быыһыы-абырыы турбут, илис­тибити-тоҥмуту итии чэ­­йинэн айах туппут ыал баарын билбэппит. Эрэйдээх эрэйин чэпчэтэр эйэҕэс, иһирэх тыллаах, кэлбиттиин-барбыттыын кэпсэтэр киэҥ, дьэллэм санаалаах, хоноһо хоммут, ыалдьыт сылдьыбыт, ыраахтар ыксаласпыт, чугастар чуоҕуспут ыаллара кинилэр буолаллар. Оннук ыалларбытынан хайаан киэн туттубат буолуохпутуй?

Ыччаппыт – инники кэскилбит

Оттон сарсыҥҥы олохпутун салҕыахтаах, үөрэх көдьүүһүн, үтүмэн барыны  кыайар күүһүн, үрдүккэ көтүтэр аналын, үрдэтэр, дагдатар абыралын эдэрдэриттэн эттэригэр-хааннарыгар иҥэриммит, дьон кэккэтинэн уонна сиэринэн аһара барбакка, наһаа таһымнаабакка үлэнэн эрэ өрүкүйэ, үөрүүнэн эрэ мичилийэ сылдьар, айар-тутар кэнчээри ыччаппыт инникитэ ыраас уонна сырдык. Кинилэр бааллар ыарахаҥҥа мах бэрдэрэн ыксаабат-­ыгылыйбат, кэнтиккэ киирэн биэрэн кэхтибэт, алдьархайга бэринэн аах-маах барбат, эбии тыйыһыран эр санааны ылынар, өйдөрүн-күүстэрин түмүнэн өһүөмньүнү кыа­йар, өссө ордук кыахтанан үлүгэртэн кытта тахсар дьон. Онон кинилэргэ эрэлбит улахан уонна барыта этэҥҥэ буоллун диэн алгыыбыт эрэ.

Өссө биир түгэн. Кутана ыраас, тоҥуу хаарга маҥнайгынан суол тэлэр үгэһин хаһан, хантан саҕалаабытын этэр кыаҕым суох. Ол гынан баран, онто мин киһини өйдүүр буолуохпуттан харахпар көстөр. Саҥаны-бастыҥы урутунан киллэриигэ, ол омоох суолу дьон батыһан чигди гыныытыгар аҕыйах холобур. 1957 сыллаахха оройуоҥҥа ким да саҕалыы  илигинэ биһиги дьоммут гражданскай уонна Аҕа дойду Улуу сэриилэригэр олохторун толук биэрбит биир дойду­лаахтарыгар Өйдөбүнньүк туппуттара. 1959 сыллаахха уунан ититиллэр систиэмэлээх оскуоланы үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Ону таһынан ити оскуола сарайа тимир ылтаһынынан сааллыбыта. Маннык сис­тиэмэлээх уонна сарайдаах биир да эби­йиэк оччолорго оройуоҥҥа суох этэ. 1964 сыл кыһыныгар тыа сирин култууратын дьиэтэ типовой бырайыагынан аан бастаан биһиэхэ, Кутанаҕа, тутуллубута.

Маннык холобурдар тутууга эрэ баар буолбатахтар. Үлэ-хамнас ханнык баҕарар салаатыгар булуохха уонна элбэхтэриттэн саллыахха эрэ сөп. Ылан көрүҥ, Кутана эдэр ыччатын бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хамсааһын бөҕөтүн таһаарбыт “Уолаттар эрчимнээх илии­лэрин – пиэрмэҕэ!” диэн 1958 сыллааҕы ыҥырыыларын. Маннык ыҥырыыны атын ким да таһаарбатаҕа, биһиги эрэ уолаттарбыт этии киллэрбиттэрэ. Саамай кылаабынайа, ким да туораттан күһэйиитэ, сүбэтэ суох, чахчы ис сүрэхтэриттэн бэйэлэрэ баҕаран туран. Дьыала элбэҕэр буолбатах, дьыала салҕаныытыгар. Күн бүгүнүгэр диэри Кутана дьону соһутара бүппэт. Ити үтүө үгэс кинилэр хааннарыгар баар.

Мин хаһыакка үлэлээбит буолан өрөспүүбүлүкэбин уһаты-туора сылдьымахтаспытым, арааһы да көрбөхтөспүтүм. Олох отуора алдьаныаҕыттан киэҥ иһит кэһиэхтээх дииллэринии, сайдыыттан тииһинээри кыракый сэ­­лиэнньэлэр, нэһилиэктэр кыахтаах өттүлэрэ оройуон киинигэр, оройуоннар кииннэрин олохтоохторо куоракка тардыстылар. Инньэ гынан, урут олорбут дьиэлэрин-уоттарын саба саайан, уһаайбаларын-өтөхтөрүн эрбэһиҥҥэ быһа сиэтэн кэбистилэр, киһи кута-сүрэ тохтообот оҥордулар. Ол диэн, бэйэлэрэ да дьоһун­наан сайдыбатылар, нэһилиэктэрин да кэҕиннэрдилэр. Хаһан эрэ дойдулаах дьон ахтылҕаннара кыайан төннөөхтүүллэрэ буолуо да хайдыбыт хоруудаларыттан ураты туохтара көрсүөҕүн киһи кыайан эппэт.

Сайдар, кэҥиир

Оттон биһиги Кутанабыт түүн-күнүс сайдар, кэҥиир, саҥа тутууларынан киэркэйэр. Нэһилиэнньэтин ахсаана атын сирдэр курдук көҕүрээбэт, төттөрүтүн эбиллэр, ким да, ханна да көһө сатаабат, сөбүлээн олохсуйар. Кутана билигин улууска 4-с улахан нэһилиэк буолла. Дьиҥ-чахчы. Нэһилиэнньэтинэн эрэ буолбатах, үлэтинэн-хамнаһынан, бары эйгэҕэ ситиһиитинэн. Онон Кутана ыччат таптыыр сирэ, үлэ-үөрэх көхтөөх киинэ аатырыан-аатырар. Атыттары билбэппин, биир бэйэм онтон үөрэбин, мэктиэтигэр күлүкпэр кытта имнэнэбин.

Үөрэбин Кутанам ити үтүө үгэстэрэ күн бүгүн салҕанарыттан, байытылларыттан. Билигин ол үүнүү-сайдыы уруулун  “Кутана нэһи­лиэгэ” МТ олохтоох дьаһалтатын баһылыга Н.В.Давыдов кытаанахтык тутан иһэр.

Милан АФАНАСЬЕВ.