Ытык дьоммут алгыстарынан

Хас биирдии эпоха уонна уопсастыба сайдыытын хас биирдии кэрдииһэ бэйэтэ туспа дьоруойдардаах, лиидэрдэрдээх. Олортон биирдэстэрэ саха норуодунай суруйааччыта, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун Үрдүкү Айар сэбиэтин чилиэнэ, СӨ Духуобунаһын Академиятын вице-бэрэсидьиэнэ Николай Алексеевич Лугинов атырдьах ыйын 14 күнүгэр 75 сааһын туолла.

Николай Алексеевич Лугинов – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ бочуоттаах олохтооҕо, «Алжир на перекрестках культур мира» Аан дойдутааҕы литературнай бириэмийэ лауреата, «Большая литературная премия России» Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун бириэ­мийэтин (2001), П.А. Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай би­­риэмийэтин (2013), Вячеслав Шишков аатынан литературнай бириэмийэ (Тверь, 2009), Расул Гамзатов аатынан литературнай бириэмийэ (Дагестан, 2013), «Прохоровское поле” (2013), Эдуард Володин аатынан “Имперская культура” бириэмийэ (Москва, 2014), И.А. Гончаров аатынан норуоттар икки ардыларынааҕы литературнай бириэмийэ (Ульяновскай, 2017), лауреаттара. Омор Султанов поэзиятын норуоттар икки ардыларынааҕы уопсастыбаннай академиятын бо­­чуоттаах бэлиэтин (2012) хаһаайына, Аан дойдутааҕы Түүрдэр академияларын чилиэнэ, Омор Султанов аатынан норуоттар икки ардыларынааҕы Академиятын дьиҥнээх чилиэнэ. СӨ Бэрэсидьиэннэрэ М.Е. Николаев, В.А. Штыров, Е.А. Борисов сүбэһиттэрэ.

Билиҥҥи кэм духуобунай элиитэтин чаҕылхай, айар талааннаах уонна да­­лааһыннаах лиичинэстэриттэн биир­дэстэрэ. Бөдөҥ уонна орто кээмэйдээх прозаҕа кини гениальнай айымньылара суох XX-XXI үйэ саха литэрэтиирэтин сатаан санаабаккын.

ИННИКИ ДЬЫЛҔАТЫН ТҮСТЭЭБИТ

Николай Алексеевич оҕо эрдэҕинэ, уончалааҕар, кулуупка олоҥхоһуттар күрэхтэһиилэрин тэрийбиттэригэр уонтан тахса олоҥхоһут олоҥхо­лообутун өйдүүр. Ол аата, Тыайа но­­руот төрүт тыынын, айымньытын хойукка диэри бигэтик тутан хаалбыт нэһилиэк буоллаҕа. Оччолорго Ойуунускай аата тиллэн, сэттэ туомнаах кинигэтэ тахсыбытыгар, дьиэттэн дьиэҕэ мустан үчүгэйдик ааҕар оҕону олоҥхоһут курдук ыҥыран Ойуунускай айымньыларын аахтараллар эбит. Онтон 50-с сыллар ортолоругар эрэпириэссийэлэммит таайа, суруйааччы, саха тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала, РСФСР үөрэҕи­риитин туйгуна Иван Романович Петров хаайыыттан босхолонон кинилэргэ кэлбитэ. Кини сымыйаҕа буруйданан барарыгар алталаах уолу тобугар олордон кэтэҕиттэн сыллаабыт уонна “хата, мин оҕом улуу суру­йааччы буолуо” диэн инники дьылҕатын түстээн кэбиспит эбит.

Николай Алексеевич Кэбээйи улууһун Тыайатыгар Аҕа дойду сэриитин кэнниттэн төрөөбүт. Аҕата Алексей Давыдович Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, 1947 с. дойдутугар эргиллибитэ. Кэлбитэ дьоно хоргу­йан, сирэйдэрэ дарбайа иһэн олороллоро. Ону Күндээдэ диэн Тыайа күөлүгэр балыктатан өлөр өлүүттэн быыһаабытын көҥүлэ суох муҥхалаата диэн суукка үҥсээччи көстүбүтэ. Хата, Игнатий Семенович Бочкарев диэн Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа судьуйа үҥсээч­чини “балыксыттары сатаан тэри­йэн үлэлэппэккэ олорор” диэн бэйэтин иэҕэн дьыала тохтообут. Аҕата өр кэмҥэ сэбиэт, хол­­куос бэрэссэдээтэлэ этэ. Ийэтэ Екатерина Николаевна – асчыт. Ийэтинэн куокуйдар. Эһээтин Николай Егорович Полятинскайы хас да холкуоһу тэрийбит, оскуолалары туттарбыт, хоһуун үлэһит быһыытынан сыаналыыллар. Эбэтэ Өксүүн олус мындыр эмээхсин эбитэ үһү. Аҕыс оҕоттон Николай уба­йынаан Василийдыын иккиэйэх ордубуттара. Василий Алексеевич – РФ үтүөлээх учуутала, СӨ Учууталларын учуутала, “Саха-Азия оҕолоро” пуонда стипендиата этэ.

Ойуунускайы норуот өстөөҕө оҥороннор, кини солбуйааччыта, бэйиэт Федор Григорьевич Винокуров-Даадар туоратыллан, Кэбээйигэ тиийэн үлэлии сылдьан литэрэтиирэ куруһуогун тэрийбит. Бу куруһуоктан Тимофей Сметанин уонна Иван Петров куорсун анньынан суруйааччы буолан тахсыбыттар. Тимофей Сметанин, норуо­дунай худуоһунньук, скульптор Петр Алексеевич Захаров, саха бастакы идэтийбит композитордарыттан биирдэс­тэрэ Захар Константинович Степанов бары тыайалар, быраас идэлээх суру­йааччы Василий Иннокентьевич Иванов бары Николай Лугиновтуун үйэ-хайа аймахтыылар эбит. Онон, но­­руот айымньытын, олоҥхо, сахалыы тыын дириҥник иҥпит эйгэтиттэн силис тардан тахсыбыт буолан, дьиҥэр, чопчу чуолкай наука киһитэ, математик идэлээх киһи суруйааччы буолан үүнэн тахсыбыт эбит.

Николай Алексеевич Лугинов СГУ математическай факультетын, А.М. Горь­кай аатынан литинститут иһинэн Үрдүкү литературнай куурустары бүтэрбитэ. Талан ылбыт идэтинэн Нөмүгү, Хатас орто оскуолаларыгар учууталлаабыта, математикаҕа үөрэппитэ, ЫБММ Намнааҕы салаатын салайааччытынан, Нам типографиятын дириэктэринэн, «Барҕарыы» пуонда эппиэттиир сэкирэтээринэн, САССР Суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатыгар литературнай консультанынан үлэлээбитэ. Билигин П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай түмэл дириэктэрэ.

Манна даҕатан эттэххэ, кини төрөппүттэрин уһаайбатын, улааппыт дьиэ­тин биир дойдулаахтарыгар үйэтитиҥ диэн бэлэхтээбитэ билигин түмэл буолан турар. Николай Алексеевич төрөөбүт дойдутун кытта быстыспат ситимнээх. Эдьиийэ Зоя Максимова кэпсээнигэр олоҕуран суруйан үйэтиппит Таас Тумуһугар өрүү сылдьар. “Саха” НКИХ уонна СӨ Духуобунаһын академиятын холбоһуктаах бырайыактарынан «Таас Тумус күөнүгэр» норуо­дунай суруйаач­чы Николай Лугинов саха ытык дьонун, духуобунай нэһилиэс­тибэтин туһунан биэриилэри устууну көҕүлээн салайар.

САХА ЛИТЭРЭТИИРЭТИГЭР САҤА ААТ

Николай Алексеевич Нөмүгүгэ учууталлыы сылдьан, суруйууга саҥа холоммут бастакы кэпсээннэрин көрдөрөн сыаналатаары, Дьокуускайга Суруйааччылар сойуустарыгар кэлбитэ. Макар Хара оччолорго литературнай консультанынан үлэлиир Күннүк Уурастыырапка киллэрбит. Николай Алексеевич тэтэрээтиттэн аахпытыгар «бэрт тыллаах-өстөөх оҕо эбиккин» диэбит, суруйууларын илдьэ хаалбыт. Эдэр киһи тахсан истэҕинэ, Семен Петрович Данилов киирэн кэлбит. Кэпсэппит, сэргээбит, киирэ сылдьар буол диэбит. Оччолорго цензура диэн кытаанаҕа. Болдьоммут кэми Николай Алексеевич долгуйа күүппүтэ. Суруйааччылар эдэр ааптар айымньыларын биһирээн, “Хотугу сулус” 1974 сыллааҕы икки, бастакы уонна уон биирис нүөмэригэр субуруччу бэчээттээбиттэрэ кини айар дьылҕатын быһаарбыта. Киирии тылы норуодунай суру­йааччы Софрон Петрович Данилов суруйбут. Эдэр суруйааччы айымньыларын Суруйааччы сойууһун бырабылыанньатыгар тута ырытан иһэллэрэ. “Суоллар” кэннилэриттэн “Сэргэлээххэ” айымньытын суруйбута. Сотору соҕуруу эдэр суруйааччылар VI мунньахтарыгар ыыппыттара. Дьэ ити курдук, саха литературатыгар Николай Лугинов диэн саҥа аат баар буолбута.

Кэргэнин, Нам оройуоннааҕы кэмитиэтин II сэкирэтээрэ Наталья Егоровна Терехова дойдутугар, Намҥа олохсу­йан олордохторуна, бастакы айымньыларын ааҕан биһирээн, анаан-минээн Дьокуускайтан аатырбыт бэрэпиэссэр Георгий Прокопьевич Башарин тахсан соһуппута. Ирэ-хоро сэһэргэһэн, улаханнык хайҕаан, сүбэ-соргу биэрэн, алҕаан барбыта. Айымньыларын бэрэпиэссэр, университет бастакы ректора Авксентий Егорович Мординов хайҕаабыта. Дьэ ити курдук, Николай Алексеевич саха ытык дьонун алгыһын ылан, санаата көтөҕүллэн, иннин диэки эрэллээхтик айаннаабыта.

ҮРДЭЛТЭН – ҮРДЭЛГЭ

Николай Алексеевич Лугинов саха литэрэтиирэтин классиктарын дьоһун салҕааччыта.

“Кэпсээннэртэн” саҕалаан, суру­йааччы “Сэргэлээххэ”, “Нуоралдьыма чараҥар”, “Мэндиэмэннэр”, “Түһүлгэ” кинигэлэрэ тахсан ааҕааччы кэрэхсэбилин ылан испиттэрэ. “Сэргэ”, “Суор”, “Кустук”, “Таас Тумус” дириҥ философиялаах, аахпыты эрэ умсугута тардар притча, баллада айымньыларын отутун туола илигинэ суруйталаабыт. “Таас Тумус” омук тылынан тылбаастанан сахалартан аан бастакынан “Алжир на перекрестках культур мира” аан дойдутааҕы литературнай бириэ­мийэни ылар үрдүк чиэстэммитэ. Н.А.Лугинов айымньылара, кырдьык, туспа турукка киллэрэр түгэхтээх, поэзия курдук проза. Кэм-кэрдии, аан ийэ дойду, улуу куйаар ити айымньыларга күүскэ дьүһүйүллэр. Николай Лугинов ити өйдөбүллэри дьиктитик бэйэтигэр сатаан тэҥҥэ дьүөрэлээн иҥэриммит уратылаах. Ол уратыта өссө дириҥээн эпическэй болотуналары – “Чыҥыс Хаан ыйааҕынан” “Улуу хууннар”, “Уларыйыы кэмэ” арамааннары суруйбута. Норуодунай суруйааччы тыһыынчанан үйэлэр дьапталҕаларын ары­йан, хасыһан историяны, этнографияны, эпостары үчүгэйдик үөрэтэн, тыллары тэҥнээн уонна саха тылын байытан туспа тиэрминнэри киллэрэн тылдьыт оҥорон, бу сүдү айымньылары суруйда.

Валентина БОЧОНИНА.