Үтүлүк арааһын билэҕин дуо?

Быйыл төһө да сылаас буоллар, кыһыммыт тиийэн кэллэ. Сотору аам-даам туманынан будулуйан, чысхаан тымныытынан аҥылыйан, син биир тымныйыа, сылыйбытын ситиһиэ… Бытарҕан тымныыга сылаас таҥас эрэ абырыыр. Оттон биһиги өбүгэлэрбит халыҥ, сылаас таҥастаах буолан, баччаҕа тиийэн кэллэхпит.

Аҥаардас үтүлүк арааһа 8 буолар эбит. Бэргэһэ арааһа 23 буолар эбит. Хаттык таҥас арааһа — уонтан тахса көрүҥ. Сон арааһа — сүүрбэттэн тахса көрүҥ, саҕынньах арааһа — уонтан тахса.

Дьэ, үтүлүк арааһа ханныктарый? Мандар Уус бу курдук ааттаталыыр.

1. Халтаҥ тирии үтүлүк — аныгылыы үлэ үтүлүгүн «өбүгэтэ».
2. Истээх тирии үтүлүк — куобах истээх үлэ үтүлүгэ.
3. Тыс үтүлүк — ытыһа ньымса, сарыы буолар, иһэ куобах. Атын ханнык баҕарар күндү түүлээх өрөҕөтө эмиэ буолар.
4. Ыт үтүлүк, бөрө үтүлүк — кыһын ыраах айанныырга, тымныыга уһуннук үлэлииргэ кэтиллэр. Ытыс тилэҕин туһунан «уостаах» (хайаҕастаах) буолар. Манан улахан тымныыга үтүлүккүн устубакка эрэ, илиигин таһааран, туттаҕын. Иһинэн биристээҥкини кэтиэхтэрин сөп.
5. Тоҥолоххо тиийэр уһун үтүлүк — дьахтар, сүктэр кыыс мааны үтүлүгэ. Буобура, киис, бөрө, о.д.а. кыыл тириититтэн тигэллэрэ үһү.
6. Билэлээх үтүлүк — өҥнөөх сабынан, оҕуруонан, үрүҥ көмүс тордуйаларынан симэммит дьэрэкээн үтүлүк.
7. Биристээҥки — сарыы тарбах үтүлүк. Биристээҥкини балык тириититтэн эмиэ тигиэххэ сөп.
8. Үрүҥ сарыы биристээҥки — олус сиэдэрэй ойуулаах, кыбытыылаах буолар.

Мандар Уус. «Саха ойуута-бичигэ»